Kraljica Južnog mora (mit sa Centralne Jave)
Piše: Ivana Slavković
Drugog dana meseca Ruvaha u gradu Surakarti na centralnoj Javi, u palati se izvodi sveti ples Bedoyo Ketawang. Tada se proslavlja godišnjica sultanovog dolaska na presto. Uz zvuke gamelana, tradicionalnog orkestra, devet plesačica igra pred publikom koju čini vladarska porodica, a u samom centru sedi sultan.1Javanska dinastija Mataram podeljena je na dvorove u gradovima Jogjakarta i Surakarta. Iako je titula jogjanskog vladara sultan, u surakartanskog sunan, u tekstu zbog lakšeg snalaženja obe titule nazivamo sultanskim. Značenje je isto i obe porodice se smatraju legitimnim nastavljačima dinastije. Na čelu Republike Indonezije je izabrani predsednik, ali su sunan, odnosno sultan, zadržali svoje tradicionalne uloge. Pokreti plesačica su lagani i spori i podsećaju na kretanje podvodnih biljaka. Broj devet odnosi se na devet nebeskih svetova ili na devet otvora na ljudskom telu, a prema nekim tumačenjima, odnosi se na položaje ratničkih falangi. Međutim, ovaj ples, kako se veruje, izvodi deset plesačica, jer je među njima i duh Kraljice Južnog mora (Nyai Ratu Kidul), koja je nevidljiva za sve osim za svog duhovnog muža – javanskog sultana.
Prema predanju, princ Senopati (1584-1601), rodonačelnik dinastije Mataram, osamio se svojevremeno na obali Indijskog okeana, meditirajući pred donošenje važne odluke o podizanju novog kraljevstva. Tada se, u pomračini usred strašne oluje, nad visokim talasima, u kočijama koje vuku čudesni zmajevi ukazala Njai Ratu Kidul i obećala mu savezništvo i zaštitu. Kako je zabeleženo u javanskim hronikama, između Kraljice Južnog mora i svih budućih javanskih sultana ugovoren je sveti brak. Ova veza je neprekinuta do danas, kao i poštovanje kulta Njai Ratu Kidul.
Java je jedno od bezbroj ostrva u Indijskom okeanu koje ulazi u sastav savremene Republike Indonezije. Bez obzira na ključne elemente koji mogu predstavljati krovnu strukturu kulture ovog arhipelaga (premda se oni mogu odnositi na skoro čitav region jugoistočne Azije) – uticaji drevne Indije i Kine na umetnost i religiju, postkolonijalno društvo čija je istorija obeležena trpljenjem i suživotom sa evropskim osvajačem, posledična borba za nezavisnost i, naposletku, specifičnost tropskog podneblja, kao i toga da je svako indonežansko kopno tek na neko vreme pritajeni vulkan – teško je govoriti o jedinstvenoj indonežanskoj mitologiji. Njeno predstavljanje bi podrazumevalo opširnu uporednu studiju koja bi na samom početku bila preimenvana u Indonežanske mitologije. Naime, svaka od 633 priznate etničke grupe u Indoneziji donosi svoju priču postanja i mnoge druge mitove koji se manje ili više razlikuju. Nenamerno izostavljen, ali nimalo zanemarljiv aspekt prihvatanja islama tokom srednjeg veka čini ovu kulturu – ili, preciznije: različite indonežanske kulture – još složenijima.2Moto Indonezije, pod kojim su 1945. godine ujedinjena ostrva koja su nekada činila holandsku prekomorsku imperiju, glasi „Jedinstvo u različitosti”. I upravo su slojevi različitih kulturnih i etničkih tradicija savršeno sjedinjeni u nešto što je stvorilo autentičnu priču za vreme velikih monsunskih kiša na obalama Indijskog okeana.
Ostavimo princa Senopatija ne trenutak i vratimo se još dalje u prošlost, čitav milenijum, u period takozvane „indijanizacije“ Malajskog arhipelaga koja je okvirno trajala od V do XIV veka. Indija nikada nije imala političku moć u ovom regionu, već se radilo isključivo o snažnom kulturnom uticaju koji je ostvaren posetama indijskih brahmana, kšatrija i trgovaca u vreme širenja hinduizma i budizma. Prihvatanje indijskih religija i „dolazak” heroja iz velikih indijskih epova uticalo je na postojeće mitologije arhipelaga i restrukturiranje tamošnjih panteona. Wayang, javansko pozorište senki, koje je u svojoj osnovi proizašlo iz kulta predaka, obogaćeno je likovima iz Ramajane i Mahabharate. Arđuna, Srikandi, Bimo, Rama, Sita, Hanuman i drugi indijski epski junaci postaju lokalni heroji. Ovde nije reč o jednostavnom usvajanju indijske mitologije. Naprotiv, autentično javansko je opstalo, samo se našlo u novom ruhu, kao što su likovi koji potiču sa indijskog potkontinenta u novim prilikama dobili nove karakteristike i drugačiji značaj. S druge strane, stara božanstva, na prvom mestu Njai Ratu Kidul i Semar, jedan od najvažnijih likova pozorišta senki i prema nekim tumačenjima vrhovno božanstvo (ili njegova inkarnacija), očuvala su izvornu autentičnost sazrevajući u novim okolnostima.
Za vreme vladavine dinastije Mađapahit (XIII-XVI vek), javanska moć i uticaj se prostiru širom čitavog arhipelaga. Prema pisanju Iva Bonfoa, francuskog pisca i istoričara umetnosti, to je doba oživljavanja autohtonih mitologija i verovatno se baš tada uobličava lik lokalnog heroja, princa Panđija, za koga ovaj istraživač pretpostavlja da je vezan za stari indonežanski mit o društvenoj organizaciji. Ciklus priča o Panđiju stiže do Kambodže i Tajlanda, pomalo poput mitološkog lika Marka Kraljevića koga srećemo i u drugim balkanskim kulturama.
Kraj vladavine Mađapahita i postepeno prodiranje islama u XV veku uslovili su pomeranje stanovništva sa centralne Jave prema istoku ostrva i prema susednom Baliju, koji je ostao jedino mesto u Indoneziji gde se do danas zadržala hinduistička religija. Prihvatanje nove, monoteističke vere je podrazumevalo dodatno usložnjavanje postojeće mitološke strukture. Sve do kasnog XX veka, na prostoru države u kojoj živi najveći broj muslimana, iako islam do danas nije deklarisan kao državna, već kao jedna od pet zvaničnih religija Indonezije, na Javi je opstajao u najmanju ruku originalan mitološko-religijsko-filozofski obrazac koji je objedinio kejawen – autentično javanski sistem verovanja, hinduističko-budističko nasleđe i islam. Za kraj kratkog pregleda javanske istorije religije pomenućemo samo osnovne elemente kejawena, koji po sebi nije preteča pomenutih religija, već u izvesnoj meri njihov konačni oblik, koji se naziva i kebatinan ili javanizam. To su: meditacija, post, poštovanje svekolikog univerzuma i poštovanje kulta predaka.
Parafrazirajući reči Bonfoa: čovečanstvo učestvuje u božanskom i kosmičkom jedinstvu, simultano prihvatajući protivrečne aspekte osnovnih dualizama. U nastavku ćemo govoriti upravo o tome kako Javanci, okruženi velikom vodom, u podnožju aktivnih vulkana, na terenu uvek ugrejanom tropskim suncem, tumače svet koji ih okružuje i svoj usud u njemu. Kao što smo spomenuli, oni koju su se proklamovali u vladare, stvarali su vlastite mitove koji su ih venčavali i bratimili sa morem i planinom. Tako su sebi obezbeđivali legitimnost najuzvišenijih među ljudima.
Kraljica Južnog mora je najvažnije žensko javansko božanstvo. Njen muški ekvivalent je vulkanska planina Merapi, u čijem grotlu se prema legendi nalazi sveta palata u kojoj počivaju božanski gospodari vulkana, ključari magme i lave, ali i poštovane duše predaka. Vatrena planina je pored Parangtritisa, plaže najuže vezane za kult Kraljice Južnog mora, mesto hodočašća. Veruje se da se njeno čarobno kraljevstvo nalazi u srcu okeana, iza velikog koralnog spruda nedaleko od Parangtritisa. Do noći punog meseca ona se ukazuje u liku mlade devojke, a kada mesec počne da opada uzima lik žene u zrelom dobu. Njena boja je zelena, i zbog toga Javanci ne nose odeću u zelenim nijansama kada posećuju plaže na južnim obalama ostrva. U protivnom, mogli bi da izazovu Ratu Kidul da naredi morskim strujama da ih odvuku prema pučini, a onda bi ih zarobila u svom podvodnom kraljevstvu. Lepota božanske Kraljice je nepojmljiva, a njena priroda nepredvidiva i opasna. Ona kontroliše snažne talase i upravlja sveukupnim vremenskim prilikama na moru, zbog čega nije teško razumeti koliko su životi stanovnika priobalnih sela uslovljeni njenom voljom. Iz ovoga dalje proističe da je Njai Ratu Kidul istovremeno božanstvo plodnosti i darivanja, zaštitnica ribara i sakupljača jestivih ptičjih gnezda, koja se nalaze na visokim liticama uz okean. Međutim, ona može da donese i smrt i uništenje. Gospodari svim htonskim bićima. Među javanskim narodom naročito je razvijen kult prinošenja darova, preciznije ponuda – žrtve u vidu mirisnih latica, savršeno dekorisane hrane (centralno mesto zauzima pirinač, odnosno velika pirinčana kupa u obliku svete planine) i mirišljavih štapića.
Žrtva kao sklapanje dogovora sa prirodom, u ovom slučaju okeanom i vulkanom, pokušaj je da se od božanstava dobije osiguranje, obećanje da će njihove molitve za zaštitu i blagostanje biti uslišene. U mnogim narodnim pričama spominje se surovost, ali i pravičnost Ratu Kidul koja kažnjava kada se neko poduzima poduhvata na moru, a da pri tom nije ispunio podaničke dužnosti i prineo darove. Ovakvi narativi verno ilustruju uverenje javanskog čoveka, ogoljenog u borbi za egzistenciju, da će mu život biti sačuvan, a ulov obilan, ako Boginji okeana ponudi ono što je njemu samom neophodno – hranu.
Ipak, složenost lika Kraljice Južnog mora odgovara kompleksnosti javanske kulture i umetnosti. Njeno poreklo nije sasvim definisano, što dodatno komplikuje pitanje identiteta. Na ovom mestu spomenućemo dva ženska mitološka lika Njai Roro Kidul i Nji Blorong, koje u načelu predstavljaju Kraljičine pratilje. Za prvu je vezana legenda o lepoj sundanskoj princezi3Sunda je oblast na zapadu Jave, gde živi sundanski narod. koja je trebalo da nasledi očevo kraljevstvo. Međutim, kraljeva druga žena je želela presto za svog sina, zbog čega je bacila zle čini na devojku. Princeza je obolela od nepoznate bolesti i njena koža je bila pokrivena ružnim krastama. Zbog toga je princeza napustila očevu palatu i poznati svet i odlučila je da se prepusti okeanu. Međutim, kako je zaronila, povratila je svu lepotu, a njena koža je ponovo postala čista. Tako je završen princezin ovozemaljski život, a ona je postala besmrtni duh slobodne volje koji uz Kraljicu Južnog mora gospodari vodenim površinama. Motiv kožnog oboljenja je čest u indonežanskim legendama, što sasvim odgovara uslovima tropskog podneblja. S druge strane, htonska priroda gospodarice mora se lako može dovesti u vezu sa kultom zmije, koja menja kožu, ali u tom slučaju bismo ovo božanstvo radije doveli u vezu sa Nji Blorong, Kraljičinom drugom pratiljom, zmijolikom devojkom koja čuva podvodno kraljevstvo.
Nemali broj pripovedača legendu o sundanskoj princezi i ženskom demonu Nji Blorong izjednačava sa pričom o javanskoj Kraljici Južnog mora, prikazujući je katkad kao morsku sirenu. U ovom slučaju prisutan je i motiv nezasite seksualnosti. Naime, prema jednom od poznatih mitova o Ratu Kidul, ona otima lepe mlade muškarce i odvlači ih na dno okeana gde ih pretvara u svoje seksualne robove. Hristina Nikolić Murti, profesorka indonežanske književnosti, istraživačica i kourednica zbirke indonežanskih bajki koja je u nastajanju, obrazlaže da je u vreme prihvatanja monoteističke religije bilo neophodno udaljiti lik Njai Ratu Kidul od svega što protivreči plemenitosti njene prirode. Zbog ovoga se u javanskim dvorskim spisima govori o Kraljičinom nebeskom poreklu, ali i o postojanju njenih pratilja kojima se nadalje pripisuju svi stereotipno negativni aspekti koji se vezuju za ovo božanstvo, poput surovosti i čulnosti. Međutim, pripisane negativne osobine su, baš kao i pozitivni atributi boginje, tek ovaploćenje ljudskog iskustva. Njihovo poreklo seže u one trenutke u kojima javanskim ribolovcima ni nuđenje obilnih darova nije pomoglo da u okeanu ne izgube ulov ili nekog bliskog. Svirepost koja se katkad pripisuje Njai Ratu Kidul, a katkad Nji Blorong, predstavlja jedan od stupnjeva ljudske racionalizacije i mirenja s nerazumljivim životnim gubicima.
Nije slučajno što se o Njai Ratu Kidul kroz vekove ispredalo toliko narativa s toliko različitim poukama i zaključcima. Jer, ona je zapravo okean po sebi. Jedinstvena ilustracija Kantovog uzvišenog. Svaka priča o njoj je proizvod onog božanskog i uzvišenog u čoveku – umetnički doživljaj sveta koji ne može da razume, ali može da ga ispriča, naslika, peva i igra.
Ivana Slavković je rođena 1982. u Beogradu, gde je mnogo godina kasnije završila studije Opšte književsnoti i teorije književnosti. U vreme studija, počela je da radi kako reporter u ondašnjem „Glasu javnosti” i do danas se bavi pisanjem u različitim štampanim i elektronskim časopisima. Udata je za Stefana i Kočina je mama. Članica je plesne grupe Bidadari, plesnog sastava indonežanske ambasade u Beogradu. Provela je dve godine u Indoneziji gde je u centralnojavanskom gradu Surakarti završila jednogodišnje studije na Institutu umetnosti. Glavni predmet joj je bio javanski tradicionalni ples. Ranije se prezivala Vranešević.
Ovaj članak je objavljen u decembru 2019, u okviru temata Mitološki Libartes.
Pročitajte sve tekstove objavljene u rubrici Reč i misao.