Ljubav u Toskani
Piše: Miloš Crnjanski
„Došao sam, jer osetih jednog dana jasno svoju sudbinu Slovenstva, bezmernu budućnost što me je slala u Toskanu, u ime Rusa i Poljaka, Bugara i Slovaka. Još se gorko jeo hleb u našim ravnicama i umiralo, između goveda, krsteći se sasušenom rukom. Obuzela me beše, kao nesvest, neka izvesnost da je vreme poći onamo gde mi se misli moraju javiti jasnije i blaže, bez onih zavejanih visoravni galicijskih, sa grmljavinom topova, koje još uvek, noću, sanjam. Posle strahovite čulnosti i zveranja, ugašenim okom, u Parizu, sa visine prozora mansardskih, zapevah iznenada i spustih ruke, opet, na dragu Rusinsku i Novgorod, na hrpe ruskih novina i ispupčenu planinu Balkana i nad bednike Gogoljeve.
Treba poći, treba poći – skakutao sam po tremovima stanica. Naučiti, izučiti ljubav i blagost, jer, eto, Život nam se uputio, nag i umoran, sav izmučen i strašan, kao gubavi sa kojim leže, iz milosrđa, sve mlado, špansko plemstvo, u ime Hrista. Trebaće ga pomilovati i pokriti mu naga rebra.
Pitaće nas o blagosti i rađanju, mirnoći svemoćnoj i sveznajućoj, koja hrani. Devojka opet čeka, na kraju stoleća, kao i tada kad se pojaviše madone, porodilje, mesto jalovih provansalskih dragana – što se naziva renesansom.
Zato siđoh vozom kroz Alpe, sa bednim i strašnim bivšim vremenom u naručju, tako krvavim i kužnim da se i sam zgrozih i uplašeno šaputah putem na sve strane: Grobovi, putevi, gradovi, putujem za dobro sveta ovog, u kome tice poje i gušterovi sevaju, zvezde kaplju, a vojske prolaze, kao uvelo lišće. Ponegde već zasvirah, kao frulu, u potoke plave. Narod hoću da sagradim.
Došao sam da se poučim zanatom pizanskim i da vidim prve pokrete i smisle, na kpaiji Toskane. Tajno se nadam da ću ovde naći drugi deo razvratne žalosti i čistote vizantinske, u koju se spuštasmo vekovima, Dunavom, i Dnjeprom. Da zaboravim dve žalosti, rascepljenu svilu Kipra, što se vuče po obalama latinskim i vizantinskim, kao podeljeno jato golubova. Sve to leti oko slatkog rađanja, devojačke porodilje. Nalazim sijenske madone i anđele iz Treviza, ali se usne njine smeše žalosnim i oštrim osmehom bludi, onim istim koji se sjaji pod očima kijevskih bogorodica i metohijskih vladika.
Negde, pod zavejanim i sleđenim Kavkazom, razdeliše se svetlost i mrak, brzo, kao što se razilaze dva konjanika na Pamiru; dobro i zlo se podeliše, i obasjaše drveće i kamenje i zemlju. Ali slatki oblik, što se zatim javi, oblik tela golog, sahraniše u dubok san Slovenstva. Nepomično, zlatom okovano, ležaše, dok smo nad njim mrmljali i pojali mračne, grčke reči.“
Miloš Crnjanski je rođen 1893. godine u Čongradu, školovao se kod fratara pijarista u Temišvaru, studirao u Rijeci i Beču, završio komparativnu književnost, istoriju i istoriju umetnosti u Beogradu.
U međuratnom periodu bio je profesor i novinar, istaknuta figura modernističke književnosti, polemičar u nizu raznorodnih pravaca, urednik antikomunistički orijentisanog lista Ideje. Kao niži diplomatski službenik, kao ataše za štampu i dopisnik Centralnog presbiroa, boravio je u Berlinu (1929–1931, 1935–1938) i Rimu (1938–1941). Kao novinar, specijalni dopisnik i reportažni pisac reprezentativnih beogradskih listova Politika i Vreme, izveštavao je iz Španskog građanskog rata i iz skandinavskih zemalja.
Drugi svetski rat ga je zatekao u Rimu, odakle je – posle nemačke okupacije i rasparčavanja Kraljevine Jugoslavije 1941. godine – sproveden, poput ostalih diplomatskih službenika, za Madrid i Lisabon. U 1941. godini priključio se emigrantskoj vladi Kraljevine Jugoslavije u Londonu. Budući da je bio novinar izrazito antikomunističke orijentacije, otpušten je iz diplomatske službe 1945. godine. Ostao je u emigraciji, u Londonu, u periodu između 1945. i 1966. godine. Označan kao predratni simpatizer pronemačke politike nije mogao dobiti prikladno zaposlenje – radio je kao knjigovođa u obućarskoj radnji i prodavac knjiga, ostajući često bez posla i u krajnjoj životnoj oskudici. Tek 1966. godine dozvoljeno mu je da se vrati u Beograd, u kojem je umro 1977. godine.
Kao romansijer, pesnik, putopisac, dramski pisac, pripovedač, novinar, on je obeležio i istorijsku i književnu pozornicu srpskog jezika. U svojoj životnoj i umetničkoj sudbini spojio je neka od najznačajnijih svojstava srpske i evropske istorije: visoku umetničku vrednost, samotništvo i siromaštvo, apatridsku sudbinu koja je postala evropska sudbina pisca, nepoznatost i privatnost egzistencije kao sadržaj savremenog duhovnog lika. Vrativši se u Beograd, svom lutalaštvu pripojio je povratak u zavičaj. I premda nikada nije u javnoj svesti imao onaj značaj i ono mesto koje je zasluživao kako po osećajnosti i duhovnosti svojih dela tako i po savršenstvu njihovog umetničkog izraza, Miloš Crnjanski ostaje najveći srpski pisac u dvadesetom veku.