Sheela Na Gig figure u Irskoj
Piše: Boris Petrović
Termin Sheela Na Gig je teško ili nemoguće prevesti pravilno, pre svega jer ne postoji slaganje oko toga šta izvorno znači. Nijedna od teorija na tu temu nije potvrđena. Jedna struja predstavlja tumačenje termina kao prevod modifikovane sintagme „Julija velikih grudi”. To je neobično jer ove figure ne predstavljaju prevashodno žene sa istaknutim grudima, naime, ono što odlikuje figure je upravo prisustvo predimenzionirane vulve, atributa na kome je očigledno čitav fokus. Po drugoj teoriji, ovaj termin označava staru i fizički neprivlačnu ženu, svojevrsnu grotesknu figuru. Ovo je takođe pretpostavka koja se da dovesti u pitanje jer figurine uglavnom predstavljaju iznimno svedenu i detaljima siromašnu figuraciju. Ovaj aspekt je toliko izražen da je teško reći da li je umetnik ciljao na lepotu ili ružnoću. Takođe, akcenat je upravo na predimenzioniranoj vulvi koju figura otvara i na koju i sama ukazuje. Argument protiv ove tvrdnje je da su figurine često prikazane kako se smeju, no argument za može biti to što je stil izrade toliko sveden da se ova dela teško mogu dovesti u vezu sa klasičnim ili savremenim idejama lepote.
Dotične figurine u pitanju su neobična pojava. Reč je o, kako je već navedeno, ženskim figurama koje najčešće uz širok osmeh ukazuju na predimenzioniranu, groteskno prikazanu vulvu koju širom otvaraju. Nastaju u periodu između 11. i 12. veka, prvo u Francuskoj, da bi se zatim proširile u Englesku, Škotsku, Španiju, Irsku. Akcenat će biti upravo na poslednjoj zemlji jer se tamo može naći najveći broj ovih statua.
Aspekt koji doprinosi neobičnosti fenomena je činjenica da mesto gde najčešće srećemo ove figure jesu crkve i katedrale, dakle mesta od očiglednog duhovnog značaja. Ideje koje moderno i savremeno doba ima o srednjem veku – barem najšire rasprostranjeno shvatanje ovog perioda, naročito pozne romanike i rane gotike, su dosta različite od onoga što Šile pokazuju. Većina čitalaca bi srednji vek pre svega povezala sa idejama skrušenosti, supremacije Crkve kao institucije, izraženog prisustva religije u svakodnevnom životu. Delimična namera ovog ogleda je da pokaže kako to nije nužno tako, upravo na primeru Šila na gig statua.
Pre nego što uđemo u tumačenje šta tačno ove figure (zapravo) predstavljaju i koja je njihova funkcija, pogledajmo neka već postojeća tumačenja. Neka su bliža stanovištu koje će ovde biti argumentovano, neka dalja.
Verovatno najrasprostranjenija ideja o poreklu i funkciji statua jeste njihova uloga kao simbola plodnosti. Ova teorija predstavlja Šile na gig kao relikte paganskih kultova plodnosti, pre svega vezanih za agrarna društva koja obožavaju ženske boginje i ženu, pre svega žensko telo, dovode u vezu sa prirodom, vegetativnom erotikom i agrarnim obožavanjem zemlje koja daje hranu. Kult Demetre i Persefone u Grčkoj, slavljen u eleusinskim misterijama, sličan je po karakteru. Predimenzionirana vulva u ovom tumačenju predstavlja htonski princip, izvorište jednako kao i ishodište sveg života, simbol kolevke i groba u jednom. Od zemlje smo stvoreni, u zemlju se vraćamo – vulva, u tom smislu, predstavlja frojdovsku sublimaciju Erosa i Tanatosa zajedno (ljubavi i smrti). Čovek se rađa u vulvi, takođe, on u njoj simbolički umire – u francuskom jeziku (Francuska je upravo mesto gde ove figurine nastaju) orgazam se kolokvijalno označava kao la petite mort, odnosno mala smrt. U vulvi i u vagini se dešava mala smrt, kako muška, tako i ženska, od koje nastaje novi život.
Drugo tumačenje figura je na izvestan način potpuno suprotno prvom, jer se radi o grotesci koja upozorava da požuda ima upravo njen apsurdni i groteskni karakter. Po ovoj interpretaciji figurine bi trebalo da predstavljaju rugobu telesnosti svedene na fokus (muške) požude, odnosno upravo na vulvu. Na taj način se objašnjava odsustvo detalja figuracije, rudimentarno lice, kao i veoma sveden karakter ostatka tela. Ipak, teško je reći da li je to zbog umetničke namere i funkcije statue ili je tako zbog ograničenja romaničkog stila, poznatog po ograničenom, svedenom crtežu i figuraciji. Uglavnom, za razliku od prvog, može se reći afirmativnog pogleda na statue, ovaj drugi je upravo suprotan – vulva se prikazuje ne kao izvor života već upravo kao upozorenje na iskušenja, koja ma kako privlačna, jesu suštinski groteskna i pogrešna.
Treće tumačenje je zanimljivo jer predlaže verovanje da se đavoli i demoni plaše ženskih polnih organa i da ne mogu da podnesu prizor istih. U ovom pogledu na fenomen, Šila na gig sa svojom ogromnom, otvorenom vulvom upravo služi kao zaštita crkve, slika koja odbija zle duhe. Ovo tumačenje se direktno suprostavlja prethodnom, koje tvrdi da je vulva upravo najveći izazov i najveće iskušenje, koje stoga treba prepoznati kao suštinski rugobno i pogrešno. Ovde, vulva je upravo zaštita od zla, ne instrument istog.
Dalje na tom tragu, iako suštinski sintetičko između drugog i trećeg je savremenije, feminističko tumačenje koje u statuama vidi izvorno upozorenje protiv zla ženske prirode, ali ga onda subvertira u svoju suprotnost. Šila na gig stoga od figure koja ukazuje na sve zlo sveta otelotvoreno u vulvi postaje simbol, zamalo totem, irskog feminizma. Ogromne vulve statua bivaju pretvorene u simbol ponosa i lepote upravo zbog toga što, sledeći ovu pretpostavku, inicijalno nastaju kao predstave zla i rugobe.
Fokus ovog članka će biti ponajviše na prvom od ovih tumačenja, tačnije na aspektu prvog tumačenja koje postulira prisustvo paganskih kultova plodnosti u figurama. Ideja jeste da se preko ove figure ukaže na suštinsku, a opet nedovoljno istraženu odliku katolicizma ovog perioda – integraciju paganske misli i paganskih praksi.
Naša teza jeste da nije nikako slučajno to što ove figure nastaju u 11. veku, upravo oko vremena velike šizme i raskola u hrišćanskoj crkvi, te razdvajanja na katoličanstvo i pravoslavlje. U Francuskoj u datom periodu počinje da se rađa posebna vrsta katolicizma koji će biti nazvan marijanski, zbog fokusa religije na Devicu Mariju jednako koliko i na Isusa Hrista – neki teolozi bi sa pravom istakli da Bogorodica postaje u nekom smislu i važnija figura od samog Hrista. U prilog ovoj samo naizgled smeloj tvrdnji se može izneti argument da upravo malo posle velike šizme počinje izgradnja impresivnih i monumentalnih katoličkih katedrala u gotskom stilu, koje skoro sve do jedne nose upravo naziv Bogorodice – Notre Dame. Najpoznatija je ona u Parizu, no jednako postoje Bogorodičine crkve u Ruenu, Strazburu, Remsu, Boveu, Šartru i mnogim drugim gradovima.
Fokus ovog oblika hrišćanstva se dakle premešta sa muških figura Boga i Hrista (da ne ulazimo u to kojeg je pola ili roda Sveti Duh) na ženski lik Bogorodice, kraljice neba. U isto vreme sa ovim premeštanjem fokusa koje nastaje posle velike šizme, na gotskim katedralama kao i na crkvama se javlja statua Šile na gig, takođe očiglednog nositelja ženskog, htonskog principa.
Veza koju pravimo između ove dve pojave je upravo paganske prirode. Pravoslavlje ne pridaje toliki značaj figuri Bogorodice. Jevanđelja, takođe, ne ističu Mariju kao osobito važnu figuru u novozavetnom narativu. Tek od 11. i osobito 12. veka na dalje, ona postaje centralni lik katolicizma u Francuskoj i odatle, u širem prostoru zapadne Evrope u koji svakako spada Irska. Specifičnost katolicizma u odnosu na pravoslavlje jeste upravo integracija paganskog nasleđa u religijski kanon. Ovo je jasno vidljivo i opšte prihvaćeno u renesansnoj umetnosti, koja odustaje od kanonske figuracije i vodi se vizuelnim uzorima iz klasične starine Rima i Grčke, što će reći uzorima paganske religije. Teorija koja se ovde iznosi jeste da je integracija paganizma u katoličku veru počela znatno pre renesanse, već u ranoj gotici.
Lik Bogorodice sa jedne strane i Šile na gig sa druge su u tom smislu simptomatični, jer se javljaju u slično vreme. Insistiranje na paganskom karakteru Bogorodice, te na njenoj vezi sa figurinom Šila na gig, ima nekoliko smerova. Prvi je načelno prihvaćeni stav u glavnoj razlici između hrišćanstva i paganstva. Hrišćanstvo se bavi onim sto je sveto (holy), dok se paganstvo bavi onim što je sakralno (sacred). Razlika je između onoga što jeste-kao-takvo, celovito i savršeno, pre-dato (holy, sveto), i onoga što se postiže praksom, što se stvara ljudskim trudom, najčešće žrtvenim mehanizmom (sacred, sakralno). Iz te razlike se izvodi dalja razlika između hrišćanstva i paganstva, a to je da je hrišćanstvo religija reči, ili knjige (logos), u širem smislu duha, dok je paganizam religija slike (eidos), odnosno statue ili fetiša, u širem smislu materije.
U tom pogledu su paganski agrarni kultovi plodnosti veoma okrenuti materiji, te pre svega imaju veze sa praksom i sa krajnje konkretnom brigom da li će žetva uspeti ili ne. Ovo je religija koja obožava ženski, htonski princip, jer od žetve sasvim izvesno zavisi opstanak cele zajednice. Fokus dakle jeste na materijalnom pre nego na duhovnom, i rituali se izvode iz želje da se bogovi prirode umilostive i pruže obilnu žetvu. Žena se posmatra kao priroda, i dovodi u vezu sa prirodom, te se značajan deo ovih ritualnih praksi povezuje sa sunčevim i mesečevim ciklusima koji se dovode u vezu sa ženskim menstrualnim ciklusom, koji opet geografski ima veze sa vulvom.
Druga linija tumačenja veze Šile na gig i Bogorodice je pretpostavka da je Devica Marija kao lik sinkretički stvorena upravo integracijom paganske religije u hrišćanski glavni tok, te da je zapravo estetizovana i „umivena“ forma paganske boginje plodnosti. Geneza lika počinje u Vavilonu, koji slavi kult boginje plodnosti i rata, Ištar (takođe se sreću imena Inana, Istarte, i druga). Sa Bliskog Istoka kult Ištar prelazi u Grčku gde ona postaje Afrodita i uvek se posmatra kao misteriozna boginja koja je uvezena sa istoka. Afrodita nastavlja svoj put dalje na zapad, u klasični Rim, gde postaje Venera, odakle se seli još dalje na zapad, te postaje Bogorodica. Osnovna postavka ove teorije jeste da je dvanaestovekovna Bogorodica, kao stub marijanskog katoličanstva, sinkretička figura koja u sebi sublimira sve prethodne kultove plodnosti, ljubavi, inicijalno pored ljubavi i rata. U ovoj postavci, iako figura Bogorodice postoji u Jevanđelju, ona je bitno drugačija od onoga što taj lik sinkretički postaje u 12. veku.
Brojni su argumenti koji na ovo ukazuju, te će samo neki od njih biti navedeni. Šila na gig predstavlja otvorenu vulvu koja je suštinski u obliku mandorle, kanonskog prikaza božanskog svetla u kome se prikazuje Isus Hrist. Mandorla na italijanskom znaci badem, i predstavlja oblik stilizovano otvorene vulve. Pored toga, u marijanskom kanonu se Bogorodica vidi kao važna figura upravo zbog toga što ima veze sa materijom. Ona je ta koja daje oblik i formu i telesnost božanskom duhu. Zbog ovoga katolici veruju u bezgrešno začeće koje se u okvirima te dogme odnosi na Bogorodicu prvenstveno. Ona je začeta bezgrešno da bi bila adekvatan nosilac božanskog duha. Simbolika gotičke katedrale upravo jeste otelotvorenje Bogorodice, zbog čega se te katedrale većinski i zovu Notre Dame (Naša Dama, odnosno Bogorodica). Materijalnost, materija, telesnost su ključni kvaliteti marijanskog katolicizma; vulva koju prikazuje Šila na gig jeste spoj mandorle (emanacije božanskog svetla) i materije, direktnog prikaza telesnosti u najkonkretnijem mogućem maniru.
Argument koji je takođe od nezanemarljivog značaja jeste da u 12. veku Bogorodica postaje zaštitnica učesnika u krstaškim ratovima. Njenim brojnim epitetima, pored kraljice neba (epitet koji je takođe krasio Ištar, Afroditu i Veneru) dodaje se morska zvezda, tj Stella Maris, putokaz i zaštitnik krstašima koji putuju na istok u Levant. Na ovaj način, ne samo što se figura vraća na svoje mesto porekla (Bliski Istok, gde nastaje kult Ištar) već se u liku Bogorodice nanovo spajaju principi ljubavi i rata, koji datiraju od ranih varijanti boginje Ištar kao i Afrodite (u prvobitnim inkarnacijama boginje ljubavi i rata). Krug je na taj način upotpunjen, usvajanjem Bogorodice kao ratnog simbola.
Ako se nastavi izvođenje premise da je Bogorodica u marijanskom kanonu sinkretički karakter nastao kao estetizovana varijanta Venere, Afrodite, Ištar, možemo se zadržati na jednom detalju. Grci u kasnijim fazama razvoja lika Afrodite propoznaju dve različite verzije ili, bolje reći, emanacije ovog božanstva. Jedna je Afrodita Podemos, ili nešto vulgarnija, “narodna“ Afrodita, dok je druga Uranija, boginja više duhovne nego telesne prirode. Platon predlaže da se ova razlika odnosi na heteroseksualnu, ili telesnu (Podemos) ljubav, dok je duhovna, uzvišenija varijanta Afrodite rezervisana za homoseksualnu ljubav (Uranija). Dok se može pretpostaviti da u marijanskom kanonu ovu ulogu zemaljske inkarnacije nebeskog principa igra Marija Magdalena, jednako se može reći da u konkretnom slučaju izgradnje crkvi i katedrala, tu ulogu preuzimaju Šila na gig statue.
Materijalni aspekt religije je od velikog značaja za marijanski katolicizam. Bogorodica nema samo ulogu figure koja Hristu daje oblik i telesnost, te u sebi formira Bogočoveka od božanskog duha, već takođe preuzima ulogu figure koja nosi i usmerava molitve. Efektivno, Bogorodica jeste medijator između ljudi i boga, i od najvećeg je značaja to što se ova uloga daje figuri koja upravo otelotvoruje telesni princip. Materija je za katolike put ka Bogu i put ka duhu. U tom pogledu telesnost u katolicizmu ima znatno važniju ulogu od one koju igra u pravoslavlju.
Telesnost i materijalna priroda paganizma je upravo od najvećeg značaja za razumevanje ovih figura, te za razumevanje njihove veze sa Bogorodicom. Telesnost Šila na gig figure je očigledna, do te mere da je dovedena do groteske. No, to samo tako izgleda posmatrano iz modernog i savremenog konteksta. Simbol koji Šila na gig ovaploćuje prikazom svoje preuveličane vulve jeste simbol pećine, od najvećeg značaja kako za kult Bogorodice tako i za samu ideju kasno romaničke, ranogotičke crkve kao i katedrale.
Pećina, naime, u paganskim religijama – možemo se zadržati na primeru eleusinskih misterija, kultu Demetre i Persefone – predstavlja mesto gde se održavaju misterije. Mesto preporoda, uvida u više sfere razumevanja, sveto mesto gde se otkriva istina. U integraciji paganizma u katolički kanon, zgrada crkve upravo preuzima ovu ulogu pećine. Mnogi su dokazi za ovo, osobito u gotičkoj arhitekturi koja nastaje u Francuskoj, gde nastaju i Šile na gig. U crkvu se ulazi sa leve strane, ukaljan, da bi se u njoj vernik produhovio, preobratio i pročistio, te se iz nje izlazi sa desne strane. U gotičkoj crkvi (naročito katedrali) svetlost i tama se mešaju tako da pokažu prvo antagonizam, a potom sintezu tela i duha. Gotika koristi elemente komunikacije religije koje koriste i paganski kultovi, sve, može se tako reći, specijalne efekte. Muziku, mirise, svetlost, vino, pevanje. Unutrašnjost crkve jeste simbolički prikaz unutrašnjosti pećine, što samo po sebi jeste simbolički prikaz vagine i utrobe, odnosno unutrašnjosti vulve. Otvorena vulva koju pokazuje Šila na gig jeste poziv na ulaz u hrišćanstvo, odnosno varijantu hrišćanstva koje u sebe usisava paganizam u želji da što lakše pridobije njegove poklonike. Katolicizam u ovom delu sveta se zaodeva u pagansko ruho, kako nastaju kasna romanika, a naročito gotika – Šila na gig je varijanta boginje plodnosti i htonskog principa koji je integrisan u hrišćansku dogmu da bi lakše privukao pagane.
Vreme kada se ove statue javljaju uopšte nije vreme stabilnosti crkve, kako to sada izgleda. Veliki delovi Evrope još uvek nisu hristijanizovani, katolička crkva je upravo preživela veliku šizmu, postoji potreba za stabilizacijom i privlačenjem što više novih vernika. U tom smislu, statue Šila na gig predstsavljaju upravo most kojim se pagani, navikli na obožavanje ženskih boginja plodnosti, pozivaju u hrišćanstvo. Statue se smeju i otvaraju svoje utrobe – njihovi često veseli izrazi su pozivnice, ne grimase koje odbijaju zle duhe ili ukazuju na ružnoću greha. Unutrašnjost crkve jeste simbolička unutrašnjost pećine, što je simbolička unutrašnjost vulve – isto kako je Bogorodičina katedrala zaista otelotvorenje Bogorodice, tako je i Šila na gig zaista otelotvorenje crkve i sublimacija tog istog principa.
Boris Petrović: rođen u Beogradu, diplomirao opštu književnost i teoriju književnosti na Filološkom fakultetu u Beogradu, a na komparativnoj književnosti na Université Paris IV Sorbonne — Paris IV, je odbranio doktorat na temu Nacionalni mit u delu Džona Forda i Veljka Bulajica.
Ovaj članak je objavljen u martu 2020, u okviru temata Irski Libartes.
Pročitajte sve tekstove objavljene u rubrici Reč i misao.