Rodni identiteti u književnosti romskih autorica na prostorima bivše Jugoslavije
(Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke, Mostar, 2016)
Piše: Hedina Tahirović-Sijerčić
1.4. Identifikacija poželjnija od identiteta
Usljed predrasuda, diskriminacije, rasizma i vijekovnog proganjanja, većina Romkinja i Roma se ne identificira svojom nacionalnom pripadnošću. Time direktno i svjesno determiniraju svoju sudbinu. Već kod identifikacije, odnosno neidentifikacije svog „romstva“, gube romski identitet. U slučaju Roma postoji ambivalentnost u odnosu na samu identifikaciju radi njihovog protjerivanja. Na neidentifikaciju se odlučuju uglavnom oni koji žive izvan romskih naselja, koji su bijele puti, koji ne govore romski jezik, i koji su obrazovani. Prihvatajući neromsku identifikaciju prihvataju neromski identitet većinskog društva, odnosno dominirajućeg i moćnog naroda u društvu, pa se tako asimiliraju, što, naravno, čine i njihova djeca, i to linijom koja je već data iz generacije u sljedeće generacije. Na taj način njihova identifikacija sa grupom, odnosno moćnim narodom, sa njihovim naslijeđima, dostignućima i simbolima, daje im osjećaj veće vrijednosti i pripadnosti moćnima.
Samoodređivanje, kao i identificiranje koje drugi čine (a koji ne pripadaju grupi), podrazumijeva postojanje zapravo drugih stranih grupa, u odnosu na koje proces poistovjećivanja dobija smisao. Iz perspektive drugih posebnih grupa, sagledavani znaci i simboli tuđeg identiteta predstavljaju dostupne izvore za donošenje zaključaka o tuđim vrijednostima i normama. A te su, opet, sagledavane u skladu ili suprotnosti sa sopstvenim i tako su, u skladu sa etnocentrizmom svojstvenim svakoj etničkoj grupi, ocjenjivane i vrednovane. Kao što Milena Karapetrović primjećuje, za Fukoa, moć je svagdje, ona nije koncentrisana na jednu osobu ili ograničena socijalnom klasom, moć je unutar struktura i sistema, i čovjek može da bude otporan na moć, ali ne može biti izvan njenog dometa i uticaja. Zato umjesto o razlici između subjekta i objekta, govori o razlici između subjekta i poniženog.1Karapetrović, Milena, Ona ima ime (o filozofiji i feminizmu), Banja Luka/Bijeljina, Artprint/Udruženje žena „Lara“, 2007. str. 139-180.
Sliku tuđeg identiteta sačinjava mješavina zapaženih osobina i ocjenjivanih vrijednosti, što kao posljedicu ima njenu stereotipnu karakteristiku.
Etnocentrizam i ocjenjivanje vrijednosti kod Roma od strane neroma je dovelo do vrlo teške stereotipne i generalizirane identifikacije Roma sa karakteristikama kulturalno i identitetski jedinstvene etničke grupe. Istraživači prikazuju karakteristike uglavnom bazirane na vrijednosti onih romskih podgrupa (najčešće jedne grupe ili podgrupe) koje su prepoznatljive za društvo, a to su najčešće one najneobrazovanije i najsiromašnije grupe, nastavljajući svoj rad na već formiranim stereotipima o Romkinjama i Romima.
Pod takvim okolnostima Romi koji ne pripadaju grupama koje nisu interesantne za istraživače, starosjedilačke, odnosno one koje nisu prepoznatljive za društvo, obrazovane i dobro situirane, prihvataju svoj identitet sa rezervom, odričući ga se i najčešće ne dajući mu nikakvu vrijednost, jer u tom stereotipnom identitetu niti vide a niti osjećaju vrijednost. Takav je slučaj i sa romskom ženom koja svoj identitet prihvata bez osjećaja njegove vrijednosti, tradicionalno se ponižavajući i pokoravajući moći jačeg i u ovom slučaju moći muškarca Roma. U tom kontekstu, u slučaju Romkinja, možemo govoriti o „drugosti“ Drugih. Onda kad identitet prestaje biti vrijednost za njene članove, kada je sopstvena slika u odnosu prema drugima negativna, riječ je o raspadu grupe i procesu promjene grupnog poistovjećivanja od strane jedinke (proces asimilacije). Vrijednosti identiteta kod Roma i Romkinja su različite od grupe do grupe, a vrlo često i od familije do familije. U kontekstu navedenog, svako pominjanje i govorenje o Romima kao homogenoj grupi predstavlja ideološki i politički konstrukt. Samim tim i ženski identitet(i), kao i identiteti kod Roma, vrlo su kompleksni i mogu se različito tumačiti.
1.5. Samovrednovanje identiteta
Da bi govorila o žensko(-i-)m identitetu(-ima) kod Roma, prije svega, potrebno je govoriti o problemu identiteta Roma u cijelosti. Ian Hancock, savremeni američki romolog, primjećuje da je jednostavno razlikovanje političkih identiteta najpreciznije definirano u principu njegovog sagledavanja društva: oni su Romi, a svi ostali – nisu. U tom smislu, A. Mirga i L. Murz u Romi – razlike i netolerancija postavljaju nekoliko kriterija karakteristika vrijednosti romskog identiteta u kojima su izražene kako rodne tako i spolne i kulturne podvojenosti.
„Rođen Rom“ po prirodi pripada toj grupi rođenjem preko roditelja i navodi da se rođenjem postaje Rom. Autori uzimaju primjer nastanka identiteta muškarca Roma, a politika identiteta prema Romkinjama je i više nego diskirminirajuća. U slučaju miješanih brakova, status neromskog partnera, i pored toga što je on u potpunosti učestvovao u životu grupe, bio je označavan kao Gadžo- Rom ili Gadži-Romni. Identifikacija koju provode Romi prema drugima kroz imenovanje i prepoznavanje drugih, u ovom slučaju govori o teškom bremenu podvojenosti identiteta i politike identiteta koju Romi nose i koriste automatski, i prema sebi i prema drugima. Djeca iz miješanih brakova stjecala su potpuni status Roma ako su ispunjavala ostale kriterije vrijednosti i to pod uslovom da su ostajala u grupi.
Drugi kriterij vrijednosti identiteta povezan je s poštovanjem pravila ritualne čistoće, poštovanja, uvažavanja i uzrasta. Na primjer, uzrast, starost označava posjedovanje autoriteta ili starješina porodice, roda ili vođe roda, ili grupe u skladu sa funkcijom koju vrši. Pitanje moći i eksploatacije nemoćnih (žene i djeca) su od velikog značaja, s tim što kod Roma u pojedinim grupama i familijama starješina može biti samo starija žena. Mlađe žene nisu respektirane i najčešće su izložene svim oblicima nasilja. Prisutni etnocentrizam kod Roma, stvoren na osnovu sopstvenim kulturnih obrazaca i sagledavanja i ocjenjivanja kako sebe tako i drugih, djeluje kao imaginarni štit od mogućeg napada konstantno prisutnog rasisma i diskriminacije od strane neroma, tako da Romi ocjenjuju negativno i odbacuju sve ono što ne odgovara njihovim obrascima i vrijednostima.
Treći kriterij vrijednosti identiteta se odnosi na jezik Romani, zapravo na određeni dijalekt tog jezika ili na drugi jezik (neromski). On obavlja simboličku ulogu odvajanja od neromskog svijeta. Znanje i upotreba romskog jezika određuje etničku granicu i obavlja osnovne komunikacione funkcije unutar grupe. U ovom kriteriju moram se oglasiti i reći da, u slučaju bosanskohercegovačkih starosjedilačkih Roma, romski jezik nije znak ni vrijednost romskog identiteta nego dodatna, tako reći sporedna vrijednost, koja može osigurati potrebnu tajnost u odnosu na nerome koji taj jezik ne razumiju. U tom kontekstu može se govoriti o politici gubljenja identiteta koje je dovelo do gubljenja maternjeg jezika kao osnovne vrijednosti identiteta.
Četvrti kriterij vrijednosti identiteta je u vezi sa prihvatanjem zabrana koje proizilaze iz same društvene organizacije grupe, a koja ima svoj odnos prema uzrastu, spolu, srodstvu, pravnim i religijskim običajima. Te zabrane su stvar moćnih, a moćni su muškarci. Njihova muška moć povezuje se sa umom romske grupe. Mlađu ženu i njenu moć reprezentira, po tradiciji i historijskoj potčinjenosti, njeno tijelo koje je izvor muške eksploatacije u svakom pogledu. Endogamija, koja se mora shvatiti u velikom broju slučajeva kao nasilje, vrlo je prisutna u nekim romskim grupama (najčešće u kosovskim i makedonskim grupama). Stepen prihvatanja zakona koji su „skrojeni“ od strane „uvaženih“ članova grupe, najčešće muškaraca iz grupe, određuje nivo integriranosti grupe, njenu hijararhiju i solidarnost. Mlađe žene u tim grupama nemaju pravo prihvatanja i/ili odbijanja.
Peti kriterij vrijednosti identiteta označava izvjestan model romske ekonomske zavisnosti usmjerene na eksploataciju svijeta Gađa.2Gadžo (Gađo) je ime kojim Romi imenuju nerome. Ovdje je etnička granica izrazito označena jer eksploatirati može, po romskim zakonima kreiranim i konstruiranim od strane muškaraca Roma, onih moćnih i dominantinih, jedino neromski svijet. U slučaju eksploatacije njihove romske djece (prosjačenje, pranje šajbi od auta, čišćenje cipela, rana udaja i ženidba u cilju profita) i eksploatacije njihovih žena (prosjačenje, prostitucija, krađa), rodna, klasna i seksualna analiza razbija prividnost homogenosti grupe i ukazuje na multiplicitet i heterogenost.
Posljedni kriterij vrijednosti identiteta, šesti, odnosi se na sve one vizuelne znake i osobine koje sami Romi smatraju romskim. To mogu biti antropološke osobine, specifičan način kretanja, nošenja nekih ukrasa, nošnji i slično. Oni se, očigledno, mogu razlikovati u zavisnosti od grupe, vremena, mode, ali članovi date grupe lako mogu razlikovati onoga koji ima romski karakter od onoga koji ga nema.
Po svemu sudeći, identiteti kod Roma i politike identiteta kod Roma nastaju unutar igre specifičnih modaliteta moći, pa su na taj način više proizvodi označavanja razlika i isključivanja nego što su znak jednog identičnog, prirodno konstituiranog jedinstva „identiteta“ u njegovom tradicionalnom značenju (koje je sveobuhvatna jednakost, bez šavova, bez unutrašnje diferencijacije). Identiteti se konstruiraju kroz razlike, a ne izvan njih, kako naglašava Hall u Who needs identity.
Politike identiteta kod Roma se mogu posmatrati sa stanovišta shvatanja nastanka subjektivnog i objektivnog identiteta, odnosno sa stanovišta shvatanja i tumačenja identitetskih vrijednosti i karakteristika istih od strane samih Roma prema sebi samima, i sa stanovišta shvatanja i tumačenja neroma prema identitetu i politika identiteta Roma. Romi imaju svoj identitet koji se može posmatrati kroz različite i specifične ovoj etničkoj grupi, dimenzije i karakteristike svojih vrijednosti. Te vrijednosti identiteta su promjenjive, slične, ali i različite u zavisnosti od romske grupe. Na žalost, romski identitet i politike identiteta su proizvod predrasuda i stereotipa u društvu u kojem Romi žive, proizvedenih od strane neromskog društva, posmatrača i istražitelja historijski nastalih davno sa prvom pojavom Roma na ovim prostorima.
1.6. Ženski identitet(i) i pitanje drugosti
Ženska prava koja su bila stečena, izražena su u smislu dozvole koja se daje ili dodjeljuje u kontekstu patrijarhalne familije: „familija shvaćena u užem smislu, politička ili religiozna familija.“ Žene koje su napustile okvire svojih patrijarhalnih familija, bilo privatne ili javne, počele su da se osvješćuju kroz različit identitet. Taj identitet je bio samo njihov vlastiti identitet. Ženske aktivnosti i postignuća u ime žena postale su formulirane na neutralan način, osmišljavajući i izražavajući svoje tvrdnje o pravima na ista prava kao muškarci. Mnoge žene su na ovaj način preuzele ekonomsku, kulturnu i političku ulogu koja je pripadala muškom identitetu i historiji.
One su žrtvovale vlastiti identitet kao žene ili identitet njihovih sestara u skladu sa prilagođavanjem na društveno-historijske uslove muškaraca. U svim tim uslovima Romkinje su bile, naravno, nevidljve. One koje su možda i preuzele sve te uloge odavno su prestale biti Romkinje. Bile su pripadnice sa promijenjenim „novim“, odnosno „drugim“ identitetom moćnih naroda i nacionaliteta. Drugim riječima, one će radije ostati nevidljive ili će „svirati svoje vlastite trube“.
U slučaju „vidljivih“ Romkinja, kojih je mnogo više nego ovih „nevidljivih“, a koje su neobrazovane, potčinjene i ponižene, veliki pomak je ambivalentnost koja je u posljednjoj deceniji mnogo više prisutna i dominira u većoj mjeri nego među muškim članovima grupa – Romima. Svijest o identitetu, ulozi žene i majke u porodici raste, i Romkinje rade pri NGO na promjenama na bolje, na edukaciji o nepravilnostima i pristrasnostima zabrana i tabua koji su vezani za grupe a koje su donijeli eksploatatori koji imaju moć. Od strane dominirajućih ignorirana je filozofska vrijednost istine – Žena je ta koja očuvava identitet grupe; znanja– Žena je ta koja prenosi znanja na svoju djecu, koja ih odgaja; i pravde – Žena je ta koja zna šta je pravda i koja koristi razum. Stvarajući znanje, razvijajući svijest i koristeći razum razvija se i ženina moć. Moć žene raste i proizvodi znanje Žene. Njena volja za znanjem se „probudila“, a time se „probudila“ i ženska svijest o moći.
Postavljam pitanje zašto Romkinja potpada pod kategoriju „crne žene“ i nije u šablonu ljepote i slike „bijele žene“ nego u šablonu žene koja rađa mnogo djece, koja je stereotipno prikazana kao prosjakinja ili kradljivica? Zašto su politike ženskog identiteta kompleksne i zašto je opstanak romske žene, „crne žene“ u opasnosti? Da li uzimanjem novog ili novih identiteta nestaje stari, i da li se time vrijednost čovjeka kao subjekta ili grupe kao objekta posmatranja mijenja?
Hedina Tahirović-Sijerčić – rođena je 1960. u Sarajevu. Osnovnu, srednju školu i Fakultet političkih nauka, odjsek žurnalistika, završila je u Sarajevu. Doktorirala je na Filološkom fakultetu u Beogradu tezom o jeziku, književnosti i kulturi Roma. U Kanadi, Montreal, kao izbjeglica iz Bosne i Hercegovine, završila i učiteljsku školu. Prije odlaska u izbjeglištvo, bila je urednica romskog radio i TV programa na Radio-televiziji Sarajevo. Autorica je prvog romsko-bosanskog rječnika i gurbetsko-engeskog rječnika, romana »Rom k‘o grom«, zbirki pjesama »Čuj, osjeti bol – Ašun, haćar dukh« i »Sar o paj – Kao voda«, priča za djecu i odrasle, na bosanskom, engleskom i romskom jeziku te niza akademskih radova. Sa Cynthiom Levine-Rasky je koautorica i kourednica zbirke iskustava kanadskih Romkinja pod nazivom »A Romani Women’s Anthology: Spectrum of the Blue Water«. Savjetnica je i ekspertica u Savjetodavnom odboru projekta „The Roma peoples Project” na Univerzitetu Kolumbija u Njujorku, kao i članica Evropskog instituta za kulturu i umjetnost Roma u Berlinu. Bila je članica je odbora stručnjaka Vijeća Evrope za Evropsku povelju za regionalne ili manjinske jezike ispred BiH. Predavala je romski jezik i književnost na Sveučilištu u Zagrebu.