Piše: Dejan Ognjanović1Odlomak iz Poetike horora Dejana Ognjanovića – deo poglavlja: Horor u teoriji na srpskom jeziku, str. 69-72
Problemi izučavanja horora na srpskom donekle su srodni onima vezanim za radove na engleskom jeziku, uz neke dodatne kulturno-istorijske specifičnosti. Zbog dominacije realističkog diskursa u srpskoj književnoj teoriji i praksi, negativne konotacije izučavanja ne-realističke književnosti u najširem smislu, pa tako i horora, bile su još izraženije nego u angloameričkoj. Ovo se naročito ogleda u svođenju gotovo svekolike fantastične proze na trivijalnu literaturu, ili u raznolikim strategijama negiranja ili relativizovanja fantastičnog, natprirodnog i neobjašnjivog. Zatim, izučavanje specifičnih odlika književnosti strave u domaćoj teoriji nije se ni postavljalo kao izdvojen problem, verovatno zbog nepostojanja dovoljno izražene tradicije takve vrste proze na srpskom jeziku. Umesto toga, retko bavljenje hororom (ne nužno pod tim nazivom) u okvirima srpskih teoretskih radova i studija, može se naći u tri preovladavajuća konteksta. Prvi su studije i zbornici posvećeni fantastici uopšte; drugi su studije posvećene folklornoj fantastici, s posebnim naglaskom na motiv vampira, kod nas najčešće izučavanog; najzad, horor se u novije vreme javlja i u pojedinim studijama posvećenim filmu, gde se u manjoj ili većoj meri govori i o književnim predlošcima žanra.
Srpski izučavalac fantastike u njenom najširem smislu nailazi na probleme koji su, u svojoj suštini, gotovo identični, bez obzira na koji njen varijetet da se opredeli. Iako naša definicija horora taj žanr ne dovodi u nužnu vezu sa fantastikom (budući određen preko estetske namere, a ne preko sadržine, horor se može javljati i u realističkom ključu), problemi o kojima govori Bojan Jović u svojoj studiji o naučnoj fantastici u potpunosti su primenjivi i na pionirske pokušaje izučavanja horora kod nas:
Ovo pak znači da će (domaći) istraživač SF-a u mnogim pitanjima morati da krene od samog početka. Pre svega, on će se suočiti sa potrebom da odredi šta predstavlja suštinu predmeta koji želi da izučava. Budući da mu naša zvanična (univerzitetska) nauka o književnosti po tom pitanju neće biti od preterane pomoći, moraće da se istovremeno upozna i sa samom pojavom i sa teorijskim refleksijama o njoj. On pritom može pokušati da izbegne pojmovno-terminološku analizu fenomena, polazeći od neke jednostavne odrednice kakva se može naći npr. u boljim rečnicima književnih termina, na osnovu koje će se pozivati na dela koja su već po tradiciji svrstana u žanr naučne fantastike. Ipak, budući da su odrednice ove vrste često krajnje uopštene, da obuhvataju suviše raznorodnih osobina i pojava da bi bile precizne, odnosno kako se u konkretnom slučaju istorije SF-a mišljenja razilaze, nije izvesno da li će se kao počeci žanra u razmatranje uzeti dvadesetovekovni, devetnaestovekovni, srednjovekovni ili pak antički tekstovi, tj. koja će se dela od ponuđenih uzeti kao ‘pravi’ predstavnici žanra a koja će se pak odbaciti kao sporedni ili nereprezentativni primerci.2Bojan Jović, Rađanje žanra: Počeci srpske naučno-fantastične književnosti, Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2006, str. 8-9.
Polazna osnova, o kojoj govori Jović, u vidu enciklopedija, rečnika i leksikona književnih termina, može biti od izrazito male pomoći domaćem izučavaocu jezovite proze. Termin “horor” ne postoji u Rečniku književnih termina priređivača Dragiše Živkovića, mada se tu mogu pronaći kratke i uopštene odrednice o terminima “roman strave” i “gotski roman”. Najveća vrednost tih određenja je u razlučivanju između gotskog romana, kao istorijski uslovljene kategorije, vezane za kraj 18. i početak 19. veka, i romana strave, kao fenomena kojega je gotski roman podskup, ali koji u drugim, srodnim obličjima nastavlja da postoji do današnjih dana. Noviji Rečnik književnih termina, priređivača Tanje Popović, međutim, ukida to razlikovanje, kao i odrednicu za “roman strave” a ostavlja samo onu o gotskom romanu, određenom kao sinonim za “roman strave”. Posledica toga je implicitno svođenje čitavog horor žanra samo na priče o ukletim zamkovima i sablastima, bez ikakvih primera i predstavnika iz 20. veka. Najnoviji egzemplar žanra koji je pomenut u toj odrednici jeste roman Drakula Brema Stokera iz 1897. godine.3Tanja Popović, Rečnik književnih termina, Logos Art, Beograd, 2007. str. 244-45. Za autorku rečnika s početka 21. veka, horor u 20. veku kao da uopšte nije postojao.
Problemu skrajnutog, usputnog ili izostalog bavljenja književnošću strave u rečnicima na srpskom jeziku treba dodati i onaj koji se tiče nepostojanja prevedene ili domaće literature iz te oblasti. Hororom se u domaćoj književnoj teoriji i kritici zadugo gotovo niko nije bavio, a onda kada jeste, to je bilo uzgredno i indirektno. Termin “horor” retko je korišćen u naučnim radovima na srpskom jeziku pre 1980. godine. On je u srpsku teoriju književnosti uveden kasno, kao samopodrazumevajući, bez potrebe za definisanjem. Tako, npr, Predrag Palavestra tvrdi da je skrajnuti pisac Pera Todorović (1852-1907) ”ostavio sjajne primere najčistijeg horora u srpskoj književnosti”4Predrag Palavestra, Kritičke rasprave, Prosveta, Beograd, 1995, str. 56., ali pritom ne definiše šta horor jeste, niti je indirektno iz teksta moguće zaključiti šta bi “najčistiji horor” podrazumevao, i u odnosu na kakve “nečiste” primese ili uticaje.
Na sličan način, Sava Damjanov piše ”da su tri osnovna tipa fantastike u književnosti srpskog predromantizma onirička fantastika, horor i projekcija sakralnog [kurziv autora].”5Sava Damjanov, Koreni moderne srpske fantastike, Matica Srpska, Novi Sad, 1988, str. 48. Ni on ne definiše horor, već ga tretira kao nešto što se podrazumeva po sebi, iako taj fenomen još uvek nema svoju odrednicu u srpskim rečnicima književnih termina.
Teme i motivi sa kojima se horor najčešće povezuje bivali su, ponekad, obrađivani u okvirima radova posvećenih fantastici uopšte.6Za najobimnije izdanje te vrste videti: Predrag Palavestra (ur), Srpska fantastika: Natprirodno i nestvarno u srpskoj književnosti, Srpska Akademija Nauka i Umetnosti (Naučni skupovi), Knj. HLIV, Odeljenje jezika i književnosti, knj. 9, Beograd, 1989. Ovaj zbornik na 684 strana velikog formata okupio je neke od najistaknutijih izučavalaca književnosti, ali i antropologije, folklora, religije i sl. oblasti iz tadašnje Jugoslavije, i iz inostranstva. Stoga se malobrojni uvidi relevantni za prirodu horora na srpskom jeziku mogu naći uglavnom u indirektnom obliku, gotovo isključivo u člancima, zbornicima i proznim edicijama posvećenim opštoj fantastici. Od neizmernog kulturnog, književnog i teoretskog značaja u tom smislu za ovdašnju sredinu bila je biblioteka “Orfej” koju je izdavačka kuća Nolit iz Beograda pokrenula krajem pedesetih godina. U sredini kojom je dominirala soc-realistička estetika i “teorija odraza”, širokoj publici predstavljene su desetine klasičnih autora i dela fantastične književnosti, uključujući tu i neke pisce horora. Od izdanja u kojima je umetnička strava značajno prisutna, vredi istaći: E. A. Po, Odabrana dela, Natanijel Hotorn, Kuća sa sedam zabata, R. L. Stivenson, Doktor Džekil i g. Hajd, Embrouz Birs, Neobične priče, N. V. Gogolj, Fantastične pripovetke, Ueda Akinari, Priče kiše i meseca, kao i antologije: Nemački romantičari (u dva toma), te antologije ruske, francuske i poljske fantastike.
Značaju ovih izdanja posebno doprinosi činjenica da su bila propraćena stručnim, kvalitetnim i opširnim uvodima i pogovorima, čime je fantastično pismo na adekvatan način bilo i teoretski uvedeno u kulturnu sredinu koja se njime retko bavila na ozbiljan i iscrpan način. U tom smislu vredan je opširan uvod Stanislava Vinavera u knjizi Nemački romantičari, u kome se na stotinu stranica definiše poetika nemačkog romantizma uz koncizne osvrte na opuse pojedinačnih autora. Značajni su još i predgovor Zorana Mišića Antologiji francuske fantastike, u kome se jezgrovito određuje fantastika uopšte, pre nego što se posveti konkretnoj, francuskoj; predgovor Milice Nikolić Antologiji ruske fantastike, koji govori o đavolima i začaranim putnicima, snovima i priviđenjima u ruskoj književnosti; uvod u stravu i cinizam Neobičnih priča Embrouza Birsa iz pera Branka Vučićevića i kratki, ali jezgrovit esej o mrakovima Edgara Poa iz pera Isidore Sekulić, pod rečitim naslovom “Jedan od pesnika ponora”.
Navedeni tekstovi obiluju lucidnim uvidima u prirodu fantastike, snoviđenja, košmara, straha, ali pretežno su poetski intonirani, sa retkim istorijsko-poetičkim kontekstualizacijama a još ređe sa jasnom i preciznom terminologijom. Deo razloga tome je, možda, u odsustvu adekvatne prevedene teorijske literature koja bi zainteresovanim proučavaocima pružila širu sliku oblasti o kojoj govore, i predočila im nalaze njihovih inostranih prethodnika. Esej H. F. Lavkrafta, “Natprirodna strava u književnosti” iz 1927. na srpskom je objavljen tek 1990. godine, kao dodatak romanu Slučaj Čarlsa Dekstera Vorda. Ma koliko kvalitetan po sebi, taj duži esej od pre gotovo čitavog veka ostaje do trenutka pisanja ovih redova jedina inostrana studija o hororu u književnosti dostupna na srpskom jeziku.
Dejan Ognjanović (1973), pisac, filmski i književni kritičar, urednik, prevodilac. Doktorirao na Filološkom fakultetu u Beogradu sa temom “Istorijska poetika horor žanra u anglo-američkoj književnosti” (2012). Objavio romane Naživo (2003; 2010) i Zavodnik (2014; 2015); studije Faustovski ekran: đavo na filmu (2006), U brdima, horori: srpski film strave (2007), Poetika horora (2014), Više od istine: Kadijević o Kadijeviću (2016), i zbirku eseja Studija strave (2008). Priredio zbirku priča H. F. Lavkrafta, Nekronomikon (2008; 2012; 2018), kao i nekoliko temata u časopisima Gradina i Gradac. Stalni saradnik vodećeg svetskog časopisa za horor, Rue Morgue.
Pročitajte i intervju sa Dejanom Ognjanovićem – Svi moji strahovi su racionalni (Strašni Libartes, decembar 2018)
Ovaj članak je objavljen u okviru temata Strašni Libartes, u decembru 2018.
Pročitajte ostale tekstove objavljene u rubrici Reč i misao.
Pročitajte i:
Prop, ili: mala Summa smehologije (Smešni Libartes, oktobar 2014)