Rimski okvir mediteranskog sinkretizma
Piše: Boris Petrović
Početak, a zatim i nastavak i kraj studija književnosti na Katedri za opštu književnost i teoriju književnosti je višestruko obeležen stavom da evropska kultura počiva na dva stuba, klasičnoj antici i hrišćanstvu. Tačnije, ako bi se ovaj stav predstavio kroz književna dela, reklo bi se da evropska kultura počiva na Bibliji (Starom i Novom zavetu) i Homerovim epovima Ilijadi i Odiseji. Kažemo početak, trajanje i kraj studija (uvod, razrada i zaključak), jer studenti od proučavanja klasične starine i biblijske književnosti prolaze kroz epohe koje iznova otkrivaju ove dve celine (renesansa, romantizam itd) dok ne stignu do moderne i postmoderne epohe koje rekapituliraju sve prethodne.
U ovom eseju nam je ambicija da se nešto detaljnije pozabavimo premisom koju su studenti ove, a verovatno i mnogih drugih grupa sreli. Nije nemoguće pretpostaviti da se slična premisa deli sa studentima istorije, istorije umetnosti, ili bilo koje druge društvene nauke. Dakle, želimo da kontekstualizujemo i pravilno sagledamo premisu o dva stuba evropske kulture, a na fonu pojma sinkretizma, tačnije mediteranskog sinkretizma, još tačnije mediteranskog sinkretizma instrumentalizovanog od strane Rimskog carstva.
Pođimo od pojma sinkretizma. U pitanju je pojava slivanja tj. spajanja dva u početku različita pojma. Termin u evropske jezike ulazi iz staro grčkog sunkretismos, što je spoj reči sun (zajedno) i kres (Krićanin), sa zanimljivim ako ne i ponešto nipodaštavajućim pogledom na stanovnike Krita kao na kavgadžije i bundžije. Ideja jeste spajanje dva prvobitno različita pojma u skladnu celinu. U tom pogledu je uvek korisno razdvojiti sinkretizam od eklektizma. Drugi je spajanje dva ili više različita pojma u celinu – prvi, nama trenutno važniji, je spajanje različitih pojmova u skladnu celinu, sa jedinstvenim ciljem. U tom pogledu, sinkretizam govori o jasnom poravnavanju, usmeravanju isprva različitih, često i suprotstavljenih pojmova, što je pojava koja kod eklektizma izostaje. Ideja (moguće) suprostavljenosti na koju etimologija termina upućuje je od neobične važnosti za pravilno razumevanje upotrebe mediteranskog sinkretizma, pre svega religijske prirode, od strane Rimskog carstva.
Naime, premisa kojom ćemo se baviti u ovom radu jeste ta o kolonijalnom integrisanju potčinjene kulture u kolonijalni, imperijalni glavni tok. Rimsko carstvo je u jednom trenutku osvojilo, pa u sebe integrisalo prostor grčke kulture. Posle toga, usledilo je postepeno preuzimanje grčkog panteona, te integracija istog u rimsku religiju. Neko vreme posle toga, isto je usledilo sa prostorom Levanta. Rim je osvojio prostor Levanta (Bliskog istoka), preuzeo jednu od dominanno prisutnih religija, te je integrisao u svoj glavni tok. Tako je hrišćanstvo postalo, nekoliko vekova od pada Jerusalima, zvanična religija Rimskog carstva, na sličan način kao što su to bili postali grčki bogovi nekoliko vekova pre. Ideja dva stuba evropske kulture, klasične helenske starine sa jedne strane i blisko istočnog judeizma, koje pod periodom rimske okupacije evoluira u hrišćanstvo, je stoga objedinjena u rimskoj politici, te ni na koji način nije slučajna. Ovo je premisa koju nameravamo da razradimo u radu.
Sintagma uporebljena na početku ogleda je bila mediteranski sinkretizam, kao posebna, lokalizovana manifestacija ovog pojma. S jedne strane stoji činjenica da je mediteranski sinkretizam postojao pre Rimskog carstva, te da su narodi ovog dela sveta kroz žive trgovinske odnose razmenjivali, kako to već biva, ne samo novac i robu, već i religiju i kulturu. Tako se govori o veoma izglednoj pretpostavci da su Grci usvojili pismo od Feničana, sa kojima su bili u aktivnim trgovinskim odnosima – isto tako, o veoma mogućnoj pretpostavci da su Grci sa Levanta „uvezli“ kult Ištar, boginju ljubavi i rata, koja je u njihovom panteonu postala Afrodita. Ovo nije jedini kult koji je sa jugoistoka postao deo grčke religije – prominentno, isti ili veoma sličan je slučaj sa Dionisom, orfičkim kultom, kao uopšte sa misterijskim inicijatorskim religijama. Dakle, mediteranski sinkretizam uveliko postoji pre nego što Rimsko carstvo stupa na scenu, možda kao spontana, možda kao organizovana pojava – za potrebe ovog ogleda nije važno utvrđivati šta je od ta dva tačno, ili tačnije, jer veoma lako mogu biti oba jednako validna.
Ono što jeste važno je pozicija koju zauzimamo, a to je da mediteranski sinkretizam u „rukama“ rimskih careva postaje važan alat u vladanju nad integrisanim kolonijama i novo osvojenim prostorima. Dakle, od spontane pojave koja normalno nastaje kao rezultat trgovinske, pa kulturne razmene između naroda, dolazi se do organizovane državne, u ovom slučaju kolonijalno-imperijalne kulturološke politike kolonijalne imperije.
Pre nego što uđemo u detalje ove pojave, potrebno je osvrnuti se na mediteranski aspekt Rimskog carstva, kao i, naravno, na aspekt mediteranskog sinkretizma. U rimskom doživljaju sveta, Mediteran je bio posmatran kao „naše more“ (mare nostrum), dakle specifično rimska stvar. Jedan pogled na mapu Rimskog carstva u njegovom najvećem izdanju otkriva da je u pitanju država koja je veoma fokusirana upravo na sredozemlje. Rimljani nikada nisu stigli do kraja britanskog ostrva; nikada nisu ulazili duboko u Aziju, niti prelazili Rajnu, niti pokazivali ambiciju da se spuštaju dublje u afrički kontinent. U pitanju nije samo prisustvo saharske pustinje i objektivna teškoća/nemogućnost prelaska iste, već i činjenica je Rimljanima bilo logistički nepovoljno da se previše udaljavaju od obala Mediterana, jer nisu mogli da obezbede lance snabdevanja previše duboko u kopno. U tom pogledu, Rimljani su se veoma oslanjali na svoju mornaricu, te opet, na svoje mediteransko prisustvo. S jedne strane je dakle stvarnost geografske slike sredozemlja, te mogućnosti, odnosno nemogućnosti imperijalnog širenja carstva koje isto omogućava, odnosno sprečava – sa druge je već postojeća pojava mediteranskog sinkretizma, aktivna i (mnogo) pre nastanka Rimskog carstva.
Pojava sa kojom se suočilo Rimsko carstvo u širenju svojih kolonija i teritorije je bila sve veća raznovrsnost naroda koji su padali pod rimski uticaj. Sa rastućim brojem kultura, kultova, religija i jezika sa kojima su se susretali, Rimljani su morali da nalaze nove načine vladanja novo-podčinjenim narodima. Jedan od boljih manira je bio, ispostaviće se, upravo religijski sinkretizam. U praksi bi to obično izgledalo tako da se jedno „lokalno“ božanstvo, uglavnom ženskog pola, spoji sa već postojećim rimskim božanstvom, opet, naravno, muškog pola. Spajanje bi se dešavalo putem onoga što su Grci nazivali hieros gamos, odnosno svetim brakom – božanskom venčavanju dva principa koji potom ljudi na svoj način i u svojim okvirima repliciraju.
Hieros gamos ili sveti brak je sama po sebi zanimljiva pojava, koju ovde nemamo prostora da dublje razmatramo. Potrebno je reći da je u pitanju deo kulta Ištar i Tamuza, odnosno Inane i Damuzida, odnosno, u varijanti grčkog klasičnog mita, Afrodite i Adonisa. U pitanju je žrtveni mehanizam koji govori o ljubavi besmrtne boginje i smrtnog muškarca koji (nužno) završava veoma bolnom i krvavom smrću rečenog smrtnika – jedan od razloga zašto Gilgameš iz istoimenog epa odbija da spava sa Ištar, te navlači njen bes na sebe. Pozadina žrtvenog mehanizma u pitanju je običaj koji su bliskoistočni kraljevi u pred-klasičnoj starini imali da proglašavaju sebe muževima boginja, te da na taj način divinizuju sebe i svoju vlast. Inicijalna uloga kralja upravo jeste bila to da je središte žrtvenog mehanizma, odnosno, žrtvena ponuda bogovima, kao najbolji i najsavršeniji primerak ljudkosti koje dati narod ima da ponudi. Odjeci tog principa nisu stigli samo do Rimskog carstva, već su se nastavili dugo vremena i u modernoj istoriji, na primer, u običaju venecijaskih duždeva da se po stupanju na dužnost venčaju sa morem.
Konkretno u kontekstu rimske upotrebe hieros gamos toposa, u pitanju je bilo venčavanje jedne lokalne boginje za nekog već postojećeg rimskog boga. Na taj način bi se osigurao odnos moći između kolonizatora (osvajača) i kolonizovanog (osvojenog), preslikan na dinamiku moći muško-ženskog odnosa. Galske boginje, na primer, su na taj način „udavane“ za rimske bogove, te su tako postajale deo lokalnog kulta, no isto tako, i globalnog, opšte rimskog.
Dolazimo do važne stavke ovog razmatranja, što će reći intgracije, odnosno, kako se to danas u vernakularu kaže, kulturološke aproprijacije kulta i religije. Da bi ovaj mehanizam bio u potpunosti uspešan, on se ne može samo nametnuti potčinjenom, bez da osvajač u tome i lično učestvuje. Ukoliko potčinjeni i osvajač praktikuju različitu religiju i kulturu, vremenom se potčinjeni počinje osećati kao drugačiji, pod stranom, a ne sopstvenom vlašću, te su mu kao takvom veće šanse da se protiv strane i „odrođene“, „odnarođene“ vlasti pobuni. Da bi vladanje nad kolonijom bilo što uspešnije i dugotrajnije, te da bi se iz konkretnog, vojnog osvajanja, uz upotrebu smrtonosne sile, prenelo u mirnodopsko vladanje koje ne zahteva više nego što je potrebno održavanja i vojnog (dakle skupog) angažmana, koriste se religija, kultura, i već spomenuti mehanizam mediteranskog religijskog sinkretizma.
U razmatranju razvoja rimske kulture se pominje stav da su Rimljani, pokorivši Grke, zapravo sami bili pokoreni, u smislu religije i kulture. Uticaj grčke misli, grčke kulture, religije, arhitekture na rimsku jeste neupitan. Naša ideja je bila da se zapitamo – zašto je to tako? Zašto bi Rimljani, kao ratnički, osvajački nastrojen narod, usvajali kulturu pokorenog, takoreći poraženog naroda? Kada je u pitanju estetika, polje umetničkih dostignuća, može se predložiti argument da je njihov ukus bio dovoljno razvijen da prepoznaju jednu superiornu umetničku i, uopšte, kulturološku produkciju. No, taj argument se nikako ne može primeniti na usvajanje hrišćanstva, koje u to doba, kao i narednih nekoliko vekova, nikako nije imalo estetski superiorno stvaralaštvo u odnosu na ono što je već postojalo u Rimskom carstvu. O takvom nečemu ne može biti ni govora.
Naša pozicija jeste da su razlozi usvajanja grčke kulture i religije isti kao i razlozi usvajanja judejske religije, koja će posle pod Rimljanima biti pretvorena u hrišćanstvo. U pitanju nije estetski princip, te prepoznavanje grčke kulture kao objektivno superiorne. U pitanju je već postojeće nasleđe helenizma, koji se bio raširio Mediteranom i dobrim delom poznatog sveta, a pod uticajem te inicijativom Aleksandra Makedonskog. Usvajanje grčkog panteona stoga nije omogućavalo Rimljanima da sebi olakšaju vladanje „samo“ grčkim prostorom, već u izvesnoj meri i svim onim teritorijama koje su i dalje u izvesnoj meri baštinile nasleđe i kulturu helenizma, dakle velikom prostoru na koje je Aleksandar Makedonski stigao da izvrši odlučujući uticaj. Objašnenje rimske upotrebe mediteranskog sinkretizma je dakle pre svega geopolitičko, tačnije geopolitička instrumentalizacija religije, pre nego estetsko ili religijsko.
U tom pogledu je potrebno istaći da su neki bogovi, iako usvojeni od strane Grka, kod Rimljana dobili nešto drugačiji tretman. Mars, rimska varijanta Aresa, jeste jedan od dominantnih rimskih bogova, koji ima važnije mesto u njihovom panteonu. Ovo ima smisla jer je Rim sebe doživljavao a i projektovao kao ratničku, osvajačku državu, carstvo koje počiva na ratničkom idealu vrline. Sa druge strane, Ares u grčkom panteonu nikada nije imao toliki značaj koliki i Mars u rimskom. Ares je u tom pogledu otelotvorenje agresije i skoro pa divljeg besa, dok je Atina, boginja mudrosti, takođe i boginja rata, no onog sofisticiranijeg, inteligentnijeg pristupa istom. Atina je boginja strategije i planiranja, dok je Ares bog slepog besa. Homer u Ilijadi čak upriliči susret ovo dvoje bogova na bojnom polju ispred zidova Troje, gde Ares nedvosmisleno izvuče deblji kraj, boreći se na strani kulturno inferiornih (odnosno, tako viđenih iz grčkog ugla) Trojanaca. U rimskom doživljaju sveta, ovaj odnos nikako nije bio isti. Jednako tome, Afrodita nije u potpunosti isto božanstvo Grcima kao Venera što je Rimljanima – Bah nije sasvim isto što i Dionis, i tome slično.
Kada govorimo o rimskoj upotrebi mediteranskog sinkretizma, bitno je da istaknemo da je u pitanju je tehnika vladanja pre nego nego spontano mešanje i preplitanje kultura. Uticaj koji kolonizator i osvajač vrši na osvojenog se predstavlja kao dvostran i u tom smislu pošten, jer, barem na prvi pogled, potčinjavač biva potčinjen – kao što glasi čuvena maksima o rimskom osvajanju grčkog prostora. Slična je situacija sa hrišćanstvom. Niče lamentira kako je (u njegovom viđenju sveta) religija gubitnika, slabića i kukavica – hrišćanstvo – na kraju zavladalo nad „tigrovima u šumi“, odnosno Rimljanima, koji su za njega simbol onoga što čovek, tj muškarac, treba da bude – agresivni, osvajački nastrojeni, moralno superiorni u odbacivanju bilo kakve slabosti, samilosti, sažaljenja. Ono gde je Ničeu nedostajalo sadržajnosti uvida, ili prosto zdravog razuma, je na prostoru shvatanja da se pomoću čiste agresije i podčinjavanja ne može vladati, dok uz privid jednakosti i međusobne razmene, te uvažavanja i čak veličanja kulture pobeđenog, može. Ne radi se dakle o tome da je hrišćanstvo na kraju trijumfovalo svojom slabošću u odnosu na snagu Rima, time što se ustoličilo upravo u centru nekadašnjeg carstva (Vatikan u gradu Rimu) već da je izgradnja hrišćanstva oduvek bila pre svega rimska stvar i deo tehnike vladanja.
Već je bilo spomenuto da se u jednom trenutku Rimsko carstvo našlo pred problemom vladavine nad jednim izrazito heterogenim skupom kultura, religija, jezika, običaja. Potreba da se efikasno održi kontrola nad izuzetno raznorodnim skupom naroda je bivala sve veća i očiglednija. U tom pogledu se judeistička mesijanska sekta, iz koje će posle izrasti hrišćanstvo, pokazala kao idealna. Pratioci Isusa su propovedali odricanje od ovozemaljskog sveta, ogrezlog u patnju i stradanje, zarad večnog, savršenog, nebeskog carstva. U tom pogledu, ono što će kasnije postati hrišćanstvom se politički može gledati kao odgovor na krajnje nepodnošljivu situaciju bivanja pokorenim od strane, kako je tada izgledalo, nepobedive, nesavladive, na svaki način superiorne vojne sile. Hrišćanstvo je stoga bilo opraštanje od ovog sveta, na kome se nije mogla imati sloboda, a u korist sveta koji čeka posle smrti, gde tako što postaje moguće.
Inicijalno, učenje Hrista jeste stoga potpuno na liniji onoga što će vekovima posle biti definisano kao anarhizam, odnosno komunizam. Odbacivanje bogatstva, države, bilo kakvog oblika vlasti i hijerarhije, odbacivanje svih do tada poznatih ambicija na kojima je počivao doživljaj sveta. Rano hrišćanstvo je u tom pogledu bilo prilično optimističan kult smrti, koje se zalagalo protiv razmnožavanja (kosmički pad, dovođenje još jedne duše u dimenziju materijalnog, što će reći muke i stradanja). Učenje Hrista u okviru Novog zaveta se stoga prilično razlikuje od učenja svetog Pavla; to je tačno demarkaciona linija po kojoj se da ispratiti razlika između originalne, izvorne, dakle anti-sistemske i proto-komunističke religije, i religije koja postaje sistemska, državna, struktuirana u političku mekanu, a onda u jednom trenutku i tvrdu moć.
Hrišćanstvo, naročito na liniji Svetog Pavla, se pokazalo kao idealno za religijsko i kulturološko sinhronizovanje raznorodnog rimskog carstva. Sa svojom apokaliptičnom i mesijanskom porukom, ono se prvobitno obraćalo podčinjenima i stradalnicima u Rimskom carstvu, te je stoga od strane istih prvobitno i usvojeno. Hrišćanstvo se kroz Rimsko carstvo širilo pre svega kroz opresirane slojeve stanovništva, dakle žene i robove. Pošto se u tim stratama pokazalo kao uspešno, polako počinje da biva usvajano u više slojeve društva, sve do pokrštavanja cara Konstantina i usvajanja u zvaničnu, državnu religiju. Kao i u slučaju grčkog panteona, u pitanju je pre svega politička instrumentalizacija religijskog sinkretizma. U tom pogledu, novozavetna parola „caru carevo“, je tumačena na liniji Svetog Pavla (ako si rob i hrišćanin, budi dobar rob i dobar hrišćanin) nego na liniji Hrista (odbaci sve materijalno što te vezuje za ovaj svet, pre svega novac, bogatstvo, prestiž, imovinu, ono što carstvo predstavlja). „Caru carevo“ se stoga uzima ne kao odbacivanje zemaljskog zarad nebeskog carstva, odnosno odbacivanje zemaljskog (rimskog imperatora) zarad nebeskog (boga) cara, već kao savet hrišćanima da budu na liniji zemaljske vlasti, ne protiv iste.
Evropska kultura izrasta iz rimske kulture, jednako kao što mnogi evropski jezici izrastaju iz latinskog jezika. Premisa dva stuba evropske kulture počiva na mediteranskom sinkretizmu, tačnije na rimskoj instrumentalizaciji date pojave u političke svrhe, pre svega olakšavanja kolonijalne uprave. Razumevanje ovog procesa može pomoći razumevanju sličnog postupanja drugih, savremenijih imperijalnih i kolonijalnih centara, pre svega njihove upotrebe meke moći, religije i kulture u datom ključu.
Boris Petrović, rođen u Beogradu, diplomirao opštu književnost i teoriju književnosti na Filološkom fakultetu u Beogradu, a na komparativnoj književnosti na Université Paris IV Sorbonne — Paris IV, je odbranio doktorat na temu Nacionalni mit u delu Džona Forda i Veljka Bulajića.
Članak koji ste upravo pročitali je bio besplatan, ali je na njega utrošeno vreme (i novac). Podržite Libartes i pomozite nam da budemo još kvalitetniji!
Libartes je nezavisni projekat, neprofitni, što znači da se finansira samo zahvaljujući slobodnim donacijama. Redakcija, kao i saradnici, prevodioci, učestvuju volonterski na projektu, ali kako bi se održao kvalitet, kompetentnost i neophodno održavanje čitavog posla, potrebno je vreme , kao i određeni finansijski izvori. Vašim doprinosom bismo mogli da budemo još zanimljiviji i kvalitetniji! Donirajte već danas!