Piše: Marija Milovanović
Modernističke tendencije dvadesetog veka donele su plodna kritička previranja u vezi sa romanesknim strukturama. Takvim pitanjima bavili su se ne samo književni kritičari i teoretičari, već i sami pisci, svesni promena koje evolutivni romaneskni tok mora doneti. Iz Blumzberija, stecišta londonskih intelektualaca, prvih decenija prošlog veka potekle su rasprave (neke pretočene i u edicije izdavačke kuće Hogart u vlasništvu supružnika Vulf) od presudnog uticaja na docnije naratološke teorije koje se tiču suštine književnog dela, njegovih formalnih i sadržinskih elemenata. Eksplicitna i implicitna rasprava Virdžinije Vulf i Edvarda M. Forstera je među njima.
Virdžinija Vulf u eseju Lik u prozi navodi da se oko 1910. godine menja način na koji romanopisci oblikuju i iznose likove u svojim delima, kao posledica promena u najvažnijim sferama društva. Ona uspostavlja prisnu vezu između života i romana, konstatujući da je proučavanje karaktera od presudne važnosti kako u kreiranju književnog dela tako i u životu uopšte. Međutim, ta potreba je u književnosti hipertrofirala i lišila se praktične svrhe, postala je centripetalna sila dela. „Romanopisci se razlikuju od ostatka sveta jer karakteri ne prestaju da ih zanimaju ni kada o njima nauče dovoljno u praktične svrhe“1Virdžinija Vulf, Lik u prozi [But novelists deffer from the rest of the world because they do not cease to be interesed in character when they have learnt enough about it for practical purposes.], govori Virdžinija u eseju napisanom 1924. godine, metaforički predstavljajući težnju ka pronicanju u ljudski duh kao gospođu Braun, malu figuru koja provocira pisca izmičući njegovom neposrednom dohvatu. Način na koji Virdžinija izlaže svoja poetička stanovišta odgovara njenom senzibilitetu književnice i ni u kojem slučaju ne može biti okarakterisan kao konvencionalan ili strogo književnoteorijski; visprenost i prisnost sa kojima ona pristupa ovoj tematici i začinje komunikaciju sa čitaocem kog smatra, kako ćemo kasnije videti, jednako bitnim činiocem stvaralačkog procesa, primetan je već i u njenom pokušaju definisanja „samog karaktera“2„character in itself“. Umesto analize, Vulf nudi priču, svojevrstan narativni diskurs unutar neformalnog eseja, o saputnicima na putovanju u Vaterlo, starijoj gospođi i mlađem gospodinu kojima je odlučila nadenuti prezimena Braun i Smit. Kao pasivni učesnik dešavanja u vagonu, književnica nam predočava doživljaj staričinog lika; kroz dijalog predstavlja nam njenu introvertnu i u tom trenutku bespomoćnu prirodu, kroz motiv kestenovog drveta uspeva da kontrastira surovost i površnost Smitovog lika sa melanholičnim karakterom gospođe Braun, a upravo pomenom tog kestena pripovedač implicira njenu životnu istoriju i pobuđuje bezbroj ideja i asocijacija.„Važno je bilo shvatiti njen karakter, utopiti se u njenu atmosferu“, primećuje autorka,“…tu je lik koji se stavlja pred drugu osobu, tu je gospođa Braun koja čini da neko gotovo automatski počne da piše roman o njoj.“ „Verujem da svi romani počinju sa staricom u suprotnom uglu. Verujem da svi romani, takoreći, imaju posla sa likovima, i da postoje da bi izraziti karakter – ne propovedali doktrine, pevali pesme, ili uzdizali slavu Britanskog carstva, da je forma romana, tako nezgrapna, razvučena i nedramatična, tako bogata, elastična i živa, evoluirala.“3Virdžinija Vulf, Lik u prozi [ The important thing was to realize her character, to steep oneself in her atmosphere…Here is character imposing itself upon another person, here is Mrs. Brown making someone begin almost automatically to write a novel about her. I believe that all novels begin with an old lady in the corner opposite. I believe that all novels, that is to say, deal with character, and that it is to express character – not to preach doctrines, sing songs, or celebrate the glories of the British empire, that the form of novel, so clumpsy, verbose, and undramatic, so rich, elastic, and alive, has been evolved.] Prema Virdžinijinom mišljenju, predmet koji okupira stvaralački um diferira Džoržijance od Edvardijanaca, pisce materijaliste kao što su Vels, Benet i Goldsvordi od spiritualista oličenih u Forsteru, Lorensu, Džojsu i Eliotu. Ta razlika je velika i potres koji izaziva tektonski zbog same prirode književnog postupka, spiritus movens-a književne tradicije do 1910. i perioda koji je sledi hronološki ali ne i idejno; dok književni kružok iz doba kralja Edvarda paradoksalno stvara knjige kružeći oko njih, izdvajajući se iz njihovog tkiva, pisci pod okriljem vladavine kralja Džordža knjizi vraćaju integritet određujući lik kao njen glavni pogon. Ilustrujući ovaj stav, Vulf iznosi hipotetičke opise gospođe Braun viđene očima edvardijanskih pisaca – Vels bi zanemario kupe i gledajući kroz prozor stvarao utopistički i galantniji svet u kojem nema mesta za usplahirene starice te u kojem gospođe Braun ni ne postoje; Goldsvordi bi spazio gđu Braun, ali kao ćup, polomljen i bačen u ćošak; Benet bi se zadržao u kupeu ali bi pored nje prošao. Arnold Benet je bio jedan od najznačajnijih Virdžinijinih saučesnika u književnim polemikama i njegovo ime je bilo sadržano u naslovu prvobitne forme eseja Lik u prozi iz 1919. godine (Gospodin Benet i gospođa Braun). Esej je replika na Benetov stav da su likovi u romanu od najvećeg značaja zbog svoje uverljivosti i da će delo, ukoliko likovi nisu realistični, neminovno biti osuđeno na zaborav. U vezi sa tim Virdžinija preispituje status stvarnosti i ispravnost slike koja je postala aksiom u gotovo svakom razmatranju sveta naše egzistencije, pitajući se šta je zapravo realnost i ko o tom sudu odlučuje. Benet bi gospođu Braun prenebregao i, kao što je to zapravo i učinio sa svojom junakinjom Hildom, pokušao da čitaocima pokaže da je ona „realistična, istinska i ubedljiva“ time što bi je postavio u detaljno opisano fizičko okruženje. Međutim, takav modus kreiranja lika čini delo nepotpunim i nezavršenim jer se autor služi jednostavnim trikom – svoj zadatak prepušta čitaocu i, stvorivši kuću, očekuje da on poveruje da mora postojati neko ko u njoj živi. “Materijalisti …pišu o beznačajnim stvarima…troše ogromnu veštinu i ogroman trud nastojeći da trivijalno i prolazno učine istinitim i trajnim…život nije niz simetrično poređanih šarenih sijalica, već sjajan oreol, poluprovidan veo koji nas okružuje od početka do kraja naše svesti.“4Virdžinija Vulf, „Moderna proza“, Eseji, Nolit, Beograd, 1956, str. 81-3.„Gospođa Braun je večna, gospođa Braun je ljudska priroda, gospođa Braun se menja samo na površini…“5Virdžinija Vulf, Lik u prozi [ …Mrs. Brown is eternal, Mrs. Brown is human nature, Mrs. Brown changes only on the surface…], te se stoga jednim redom pronicanja postiže više nego redovima deskripcije. „Ako je jednostavno, zašto je teško?“, moglo bi da glasi paradoksalno pitanje koje bi pokušalo da reši jaz između teoretske lakoće pisanja izvedenog Benetovim kriterijumima i sredstvima i praktičnog nedostatka vrednih dela među svežim edicijama izdavačkih kuća. Odgovor leži u dvema stvarima: najpre, spiritualisti su uvideli ontološku težinu onoga što predstavlja metafora gospođe Braun a nakon toga se i suočili sa nedostatkom oruđa adekvatnog novooformljenoj trezvenosti. Čuveno Virdžijinino poređenje učenja zanata Džordžijanaca od Edvardijanaca sa učenjem pravljenja ručnih satova od obućara ukazuje na njeno, a donekle i epohe u celini, shvatanje tradicije. Sa jedne strane, tradicija je neižbežan i plodan faktor koji utiče na vitalnost književnog procesa i u okviru nacionalnih književnosti shvaćena je monolitno (tako Virdžinija piše da bi bilo lako ispripovedati tri različite verzije događaja u vozu, englesku, francusku i rusku, od kojih bi poslednja otkrila samu ljudsku dušu), dok je sa druge strane shvaćena poput neke građevine koja, nakon što ih je upotrebila, mora podriti sopstvene temelje kako bi nadogradila započetu konstrukciju. „Džordžijanci su, dakle, imali pred sobom težak zadatak…povratiti lik iz bezobličja u koje je upao, izoštriti njegove ivice, produbiti njegov kompas, i tako učiniti mogućim one konflikte među ljudskim bićima koji uzbuđuju naše najjače emocije – takav je bio njihov problem.“6Virdžinija Vulf, Gospodin Benet i gospođa Braun [ The Georgians had, therefore, a difficult task before them…To bring back character from the shapelessness into which it has lapsed, to sharpen its edges, deepen its compass, and so make possible those conflicts between human beings which alone rouse our strongest emotions – such was their problem.] Sa Džordžijancima je počelo razbijanje koje, s obzirom na težinu zadatka, nije teklo lako; najpre su pravljeni kompromisi , što se ispostavilo kao neproduktivno, a zatim je maha uzelo potpuno odbacivanje što je u početku za posledicu imalo „iscrpljenu i haotičnu istinu“, kako Vulf objašnjava mračnost Eliota i nedoličnost Džojsa. Osećaj Braunove je ipak prevagnuo i artificijelna konvencija je napokon mogla biti odbačena ne bi li na scenu stupila iskonska veza koja pisca i čitaoca čini saradnicima. Taj kod više nije edvardijanska kuća već zajednički imenilac koji stimuliše maštu, kojeg treba postići gotovo instinktivno i koji će zauvek ispraviti fatalnu grešku davanja prednosti piscima. Čitalac konačno dobija mesto koje zaslužuje, mesto u vozu na putu od jednog književnog perioda do drugog, tik uz stvaraoca sa kojim deli dužnosti i odgovornosti, duh života, život sam. Utisci koji formiraju utiske, dovoljno snažni i brojni da nama zamute misli u smiraj svakog dana, a piscu pruže materijal za roman, dokaz su da se u pokušaju dosezanja književnih vrhunaca gospođa Braun ne sme napustiti.
Edvard Morgan Forster, Virdžijinin korespondent i kolega, takođe se bavio problemima strukture romana ali je njegov pristup materiji unekoliko drugačiji. „Oba dela kombinuju žanrove na takav način da se ne mogu u potpunosti razumeti ni osetiti jednostavno kao dela književne kritike ili nefikcionalne proze“7Stenford Patrik Rozenbaum, „Vidovi romana i književna istorija“ u E.M.Foster, Aspekti romana, preveo Nikola Koljević, Orpheus, Novi Sad, 2002. – tvrdnja je naravno tačna, ali međusobna sličnost ne umanjuje razlike. I Forster nalazi da je lik najbitniji aspekt romana, ali njegovo shvatanje lika Virdžinija kritikuje pozivajući se na Forsterovu, kako smatra, preveliku, zaokupljenost ljudskom na štetu estetske emocije, ne samo u zapažanjima iznetim u predavanjima već i u stvaralačkom radu (u pomenutom eseju Gospodin Benet i gospođa Braun ubraja ga u autore koji pri karakterizaciji prave kompromise sa edvardijanskim materijalizmom). Forster je uzvratio kritikom, izjavivši da njegova predstava o životu može biti neodređena, ali da je takva i Virdžijinina predstava o umetnosti. Naime, on nastoji da razluči Homo sapiens-a od Homo fictus-a ukazujući na razlike u načinu obavljanja osnovnih životnih funkcija kojima Forster smatra rođenje, hranjenje, spavanje, ljubav i umiranje. Homo fictus se po pravilu ne rađa, gotovo da ne jede i ne spava, podložan je umiranju i zdušno zaokupljen ljudskim odnosima. Lik u romanu je koncept, i na svet dolazi kao paket čija ishrana i snovi nemaju svrhu po sebi već su u službi te koncepcije i igraju estetsku ulogu. Između romansijera i njegove građe svakako postoji bliskost ali se romansijer (kao reprezent živih bića) i likovi u delu nikako ne mogu analogno analizirati. Pisac kreira likove, smatra Forster, u „abnormalnom stanju, nadahnuću“ i dozvoljeno mu je da se seti svega i da sve razume, tj. da poznaje čitav skriveni život, što nam u stvarnom životu nije dato kao mogućnost. U svakodnevnom životu ne postoje ni potpuna ispovednost ni celokupan uvid u nevidljivo pa pisac ono što je skriveno stvara, nadograđuje ono što mu je dostupno na samom izvoru egzistencije. Tako, recimo, on može svoje likove učiniti prekomerno osetljivim u međusobnim odnosima, što je odlika kojoj se u stvarnosti ne može naći paralela. Kao izuzetan primer navodi se Defoova knjiga Mol Flanders: „ Ništa drugo nije važno osim junakinje; ona stoji na otvorenom prostoru kao drvo, a pošto je utvrđeno da ona izgleda apsolutno stvarno s koje god tačke gledali, moramo se zapitati da li bismo je prepoznali ako bismo je sreli u stvarnom životu… A čudno je što i kad uzmemo tako prirodan , nesklon teoretisanju lik kao što je Mol Flanders, koji se tako poklapa sa svakodnevnim životom u svakoj pojedinosti , ne bismo je našli tamo u celini… ona ne može da bude ovde zato što pripada svetu u kome je skriveni život vidljiv, svetu koji nije i ne može da bude naš, svetu u kojem su pripovedač i stvoritelj jedno. Sada možemo da odredimo kada je lik u jednoj knjizi stvaran: stvaran je kada romansijer o njemu sve zna.“8E.M. Forster, Aspekti romana, preveo Nikola Koljević, Orpheus, Novi Sad, 2002, str 53-4. Međutim, kreiranje likova nije jedini mukotrpan posao romanopisca: budući da su međuzavisni a pritom i „buntovničkog duha“, likovi čine element naracije neodvojiv od ostalih strukturnih delova, pre svega zapleta. Sa svešću o neophodnosti modifikovanja likova usled kongruentnosti svih književnih činilaca prestaje očekivanje potpunog podudaranja fikcionalnog i stvarnog života. Zato Forster pravi i opravdava podelu likova na „pljosnate“ i „okrugle“. Glavna odlika pljosnatih (koji se mogu označiti i kao tipovi ili karikature) je koncentrisanost na jednu ideju ili svojstvo, koje se može izraziti u jednoj jedinoj rečenici. I dok Virdžinija Vulf rusku književnost opisuje kao najsposobniju da prikaže duhovnu suštinu i pita se „Kako bi bilo koji mladi romanopisac, nakon čitanja Zločina i kazne i Idiota, mogao poverovati u „likove“ kao što su ih oslikali Viktorijanci?“ 9Virdžinija Vulf, Gospodin Benet i gospođa Braun,( After reading Crime and Punishment and The Idiot, how could any young novelists believe in ’characters’ as the Victorians had painted them?), Forster izvodi zaključak da bi u ruskim romanima pljosnati likovi bili od „nesumnjive pomoći“ budući da ih „emotivno oko“ čitaoca lako prepoznaje i da u njegovoj svesti oni ostaju nepromenljivi. „Piscu odgovara kad može smesta da udari svom snagom i pljosnati likovi su mu veoma korisni, jer nikada ne mora ponovo da ih uvodi, jer nikad ne beže, jer nikad ne mora da obraća pažnju na njihov značaj; oni sami sebi stvaraju atmosferu…“10E.M. Forster, Aspekti romana, preveo Nikola Koljević, Orpheus, Novi Sad, 2002, str. 59 , što se ogleda u delima, prema Forsterovom mišljenju, dobrih pisaca poput Dikensa i Velsa (jednog od Virdžinijinih materijalista). Pljosnati likovi su najbolji kada su komični, budući da ozbiljni i tragični mogu da dosade, ali se mogu i preobraziti u kompleksnije, okrugle tvorevine. „Okrugao je onaj lik koji uspeva da nas iznenadi na ubedljiv način….Okrugao lik ima nepredvidljivost samog života – života na stranicama knjige“, a primer za ispoljavanje ovih karakteristika su i knjige Džejn Ostin koja, kako Forster navodi, obrazuje likove velikih transformacionih mogućnosti, podložne zaokrugljivanju. Na kraju, bitno je da se pisac poigrava sa čitaocem, da ispolji moć navođenja recipijenta da prihvati ono što mu govori (sa čime se Vulf verovatno ne bi složila) – zamerka se u tom slučaju može uputiti samo ako ga uhvatimo na delu.
Iako Forster smatra da je pogrešno analizirati likove sa stanovišta perspektive odnosno tačke gledišta, ta tendencija se razvila u naratologiji i to pre svega u sprezi sa prirodom i opsegom pojma fokalizacije. Među naratolozima koji ovakvu tendenciju opravdavaju je i Simur Četmen koji ispituje odnos pripovedača i likova i ulogu koju u delu imaju jedni i drugi. Korigujući nejasnost Ženetovog pojma, Četmen pohvaljuje distinkciju koju su Bruks i Voren uneli uvevši termine „fokus interesa“, „fokus naracije“ i „fokus lika“ posebno naglašavajući poslednji koji odgovara na pitanje „Čija je ovo priča?“. Time se pravi suštinska razlika između pripovedača i likova – prvi su u diskursu a drugi u priči, pa tako samo likovi prebivaju u dijegetskom svetu dok narator može percipirati i misliti samo o ali ne i u tom svetu. “Komentari pripovedača nisu percepcije ili koncepcije istog reda kao percepcije ili koncepcije lika, i ne treba ih sa njima mešati…Neki lik može doslovno da vidi (uviđa, izmišlja itd.) ono što se dešava u priči jer on/ona jeste u priči. Pripovedač to može da “vidi” samo u mašti, ili u sećanju, ako je onona homodijegetičan…”11Simur Četmen, „Likovi i pripovedači: Filter, centar, sklonost i fokus interesa“, preveo Vladimir Petrović, Reč, Beograd, br.8, 1995., str. 89. Ovakvim pristupom se liku daje neposredni značaj ali i vrsta autonomnosti koju kao književna institucija zaslužuje.
Bibliografija
Forster, Edvard Morgan, Aspekti romana, Orpheus, Novi Sad, 2002.
Četmen, Simur, Likovi pripovedači: Filter, centar, sklonost i fokus interesa, Reč, br. 8, Beograd, 1995.
Vulf, Virdžinija, Eseji, Nolit, Beograd, 1956.
Woolf, Virginia, Mr. Benett and Mrs. Brown, Internet izvor
Woolf, Virginia, Character in fiction, Internet izvor
Marija Milovanović: rođena 1988. godine u Aranđelovcu, apsolvent na Katedri za opštu književnost i teoriju književnosti Filološkog fakulteta u Beogradu.