Karlos Drumond de Andrade i trenutak opažanja jednog kamena na sredini puta
Piše: Jovanka Kalaba
Skoro bez izuzetka, kada su u pitanju biografske beleške i kritički prikazi njegovog dela, uz ime brazilskog pesnika Karlosa Drumonda de Andradea stoji da je jedan od najvećih, ako ne i najveći, pesnik koji stvara na portugalskom jeziku. Drumond, kako ga oslovljavaju, je bio novinar, pesnik i pisac kratkih priča. Rodio se i odrastao na farmi u unutrašnjosti Brazila, u gradu Itabiri, država Minas Žerais, i iz njegovog školovanja i prvih radnih angažovanja nije se moglo naslutiti da se radi o budućem utemeljivaču brazilskog modernizma u tom delu Brazila. Završio je farmaciju i radio jedno vreme kao profesor geografije u Belo Horizonteu, gde je pokrenuo časopis A Revista 1925. godine, koji je bio glavno uporište brazilskog modernizma u Minas Žeraisu. Godine 1924. susreo se sa glavnim ličnostima brazilskog modernizma kao što su Tarsila do Amaral, Mario de Andrade i Osvald de Andrade, koji su 1928. objavili Drumondovu danas najpoznatiju i najznačajniju pesmu Na sredini puta (No meio do caminho). Drumond se pokretu priključio u kasnijim godinama prve generacije modernista iz provincije, i ostao je iz njega, u izvesnoj meri, izolovan, kako geografski tako i tematskim i problemskim opsegom njegove poetike, ali ga je svojim delom nadrastao. Većinu života proveo je živeći u Rio de Ženeiru, radeći u državnoj službi. Njegova prva knjiga poezije pod nazivom Nešto poezije1Prevod naslova zbirke je iz biografske beleške o Karlosu Drumondu de Andradeu iz zbirke njegove poezije prevedene na srpski od strane Nine Marinović, KOV Vršac. (Alguma Poesia), izdata 1930. godine, smatra se pokušajem da se zabeleže svakodnevna iskustva na jedan formalno sveden, neukrašen način, koji Viržinia de Araužo naziva izostavljanjem svega izlišnog u pokušaju eliminisanja moguće greške u komunikaciji2 Williams, p.81. Armstrong takođe povlači važan momenat Drumondovog neprestanog traganja za odgovarajućim poetskim izrazom koji bi olakšao komunikaciju i preneo poruku:
The sense of limitations applies also to the poetic act itself. Skepticism regarding any presumption of adequate communication in poetry and the gap between the sentiment seeking expression and the capacity of the medium is a consistently reappearing theme in Drummond’s work.3Armstrong, p.83. (Osećaj ograničenja takođe važi i za sam pesnički čin. Skeptičnost u pogledu bilo kakve pretpostavke odgovarajuće komunikacije u poeziji i jaz između osećanja koje teži izrazu i sposobnosti medijuma za taj izraz je tema koja se neprestano pojavljuje u Drumondovom delu.)
Drumondova najpoznatija pesma Na sredini puta pripada zbirci Nešto poezije i spada u Drumondovu takozvanu „prvu fazu”, koja se računa od zbirke Nešto poezije iz 1930. do Ruža naroda iz 1945. U pitanju je Drumondova najkontroverznija pesma, koja je, po rečima jednog od kritičara, prouzrokovala skandal bez presedana u brazilskoj književnosti. Enigmatičnost ove naizgled vrlo jednostavne, čak banalne pesme od ukupno deset stihova ogleda se u simetričnom ponavljanju i variranju kako delova tako i celog prvog (i glavnog stiha) u osam navrata, kao i ponavljanju jednog dela stiha iz centralnog dela pesme:
No meio do caminho
No meio do caminho tinha uma pedra
tinha uma pedra no meio do caminho
tinha uma pedra
no meio do caminho tinha uma pedra.
Nunca me esquecerei desse acontecimento
na vida de minhas retinas tão fatigadas.
Nunca me esquecerei que no meio do caminho
tinha uma pedra
tinha uma pedra no meio do caminho
no meio do caminho tinha uma pedra.4“An Anthology of Twentieth-Century Brasilian Poetry”, str.88.
Na sredini puta
Na sredini puta bio je kamen
Bio je kamen na sredini puta
bio je kamen
na sredini puta bio je kamen.
Nikada neću zaboraviti taj događaj
u životu mojih umornih mrežnica.
Neću nikada zaboraviti da na sredini puta
bio je kamen
bio je kamen na sredini puta
na sredini puta bio je kamen.
Kontroverza ove Drumondove pesme zasniva se pre svega na reakciji i sudu književnih kritičara koji su usledili nakon objavljivanja. Negodovanje, čak i podsmeh su najviše proizlazi iz njihovog viđenja događaja u pesmi, tj. opažanja jednog kamena u sredini puta od strane pesnika i opsesija tim doživljajem, kao krajnje banalnog, ali i iz shvatanja već pomenutih (kako će ova analiza pokazati, simetričnih) distribucija jednog istog stiha kao potpuno nasumičnih5Sternberg, str.62.. Čini se da je ironija, inače vrlo prisutna u Drumondovoj poeziji, i u korenu cele priče oko burnog prijema ove pesme od strane kritičara s jedne strane, i s druge strane mesta koje je pesma Na kraju puta konačno zauzela u antologijama poezije sveta svojim problemskim potencijalom koji kipi iz samo naoko trivijalne tematike i nedostatnosti forme. Taj potencijal pre svega proizlazi iz onoga što je sam Drumond nazivao „o choque social”, ili „socijalni šok“, u čijoj biti je konfliktan, dijalektički odnos između pojedinca i društva. Ipak, u ovoj pesmi, to nije odnos između bilo kog pojedinca i društva koje ga okružuje. Pesma je ispevana u prvom licu, i atmosfera hermetičnosti koja se u pesmi stvara dok pesnički glas insistira na svojoj čudnovatoj opsesiji samo podvlači koliko je taj odnos u ovom slučaju prenesen na jedan ličan, subjektivan nivo. U ovoj pesmi, to je odnos izmedju sebe i ostalih/ostalog, koji se uspostavlja opsesivnim premišljanjem u potpuno ličnom, unutrašnjem, izolovanom prostoru.
Iako je centralni događaj koji figurira u pesmi krajnje banalan, u očima pesnika je od izuzetne važnosti. Na ovu protivrečnost, koja vrlo efektno proizvodi stanje iznenađenosti i začuđenosti, navodi i sam naslov pesme, identičan prvom stihu. Na prvi pogled, izbor naslova, koji ne sadrži nikakav poseban semantički intenzitet koji bi okupirao pažnju, čini se da samo ide uz banalnost celog događaja; ipak, mentalna predstava koju „na sredini puta“ stvara može da implicira veoma jaku ideju raskršća, tačke preloma, trenutka odluke o tome koji put od onih koji se pružaju ispred onog koji bira treba odabrati, dok on stoji na sredini. Takvo poimanje „sredine“, na određenom „putu“, povlači ideju kretanja, sa centralne pozicije ka spoljašnjim prostorima, od sebe ka mogućem, sa unutrašnje tačke ka spoljašnjim. S druge strane, ako se pogleda početak i završetak pesme, i analizira distribucija tri stiha koja otvaraju i zatvaraju konstrukciju pesme, može se primetiti da je repetitivna shema u pesmi simetrična i da je smer tih ponavljanja od spolja ka unutra. Drugim rečima, identični stihovi su distribuirani u prvom i u poslednjem stihu, u drugom i u pretposlednjem, i u trećem i trećem od kraja. Ovaj simetrični paralelizam identičnih stihova formira specifičnu strukturu koncentričnih krugova, koji stvaraju efekat cikličnog i na taj način se dobija utisak kretanja ka centru – u kontekstu pesme, utisak putovanja u samog sebe.
Na sredini puta bio je kamen
bio je kamen na sredini puta
bio je kamen
[…]
bio je kamen
bio je kamen na sredini puta
Na sredini puta bio je kamen.
Dinamika prva i poslednja tri stiha se donekle nastavlja i u centralnom delu pesme. Ako se analizira odvojeno, preostaje, opet, „Na sredini puta bio je kamen.” sa tačkom kao znakom interpunkcije na kraju rečenice, kao nezavisna, čak izolovana izjava, iza koje sledi:
Nikada neću zaboraviti taj događaj
U životu mojih umornih mrežnica.
Neću nikada zaboraviti da na sredini puta
[…]
Prevodi „prostih“ originala, kakvim se može smatrati i pesma Na sredini puta, često stvaraju zabludu o lakoći zadatka. Iako je činjenica da se u velikoj većini originalnih književnih izraza nalaze svetovi koji su neosvojivi i za najhrabrije i najsuptilnije prevodioce, jer je „difficult to maintain fidelity to both content (message, not words) and form (style, rhyme, rhythm, etc.), especially the meta-messages — those words of tone and texture that signal to the reader the manner in which to understand the content”6Williams, str.81. (“…teško ostati veran i sadržaju (poruci, ne rečima) i formi (stilu, rimi, ritmu, itd.), naročito meta-poruci – rečima takvog tona i teksture da signaliziraju čitaocu način na koji će razumeti sadržaj”), „prost“ original bi morao da pretpostavi prevod koji ide istom linijom i logikom, i da na taj način reflektuje “the difficult simplicity of the originals“7Moser, str.894. („komplikovanu jednostavnost originala“). Prevod pesme koji je iskorišćen u ovoj analizi, a odabran nakon iščitavanja više prevedenih verzija, najbliži je vrlo doslovnom prevodu originala sa portugalskog, što je bio i cilj autorke ovog eseja. Prevod u svega nekoliko detalja odstupa od bukvalnog prevoda, i onaj koji je za ovu analizu od značaja se odnosi na prevod petog i sedmog stiha:
Nunca me esquecerei desse acontecimento
[…]
Nunca me esquecerei que no meio do caminho
Nikada neću zaboraviti taj događaj
[…]
Neću nikada zaboraviti da na sredini puta
Prevedena verzija dozvoljava varijacije u prevodu prvog dela petog i sedmog stiha. U originalnoj verziji, oni su identični („Nunca me esquecerei”), i na taj način njihovo ponavljanje nastavlja istu cikličnu strukturu sa kretanjem od spolja ka unutra, započetu sa prva i poslednja tri stiha, i tematski, nastavlja istu opsesiju, jer pored novog motiva koji druga strofa uvodi, nezaborava događaja nesvakidašnjeg uticaja, drugi deo i petog i sedmog stiha se opet svode na opažanje kamena na sredini puta („…taj događaj […] (da) na sredini puta“, ili na portugalskom „…desse acontecimento […] (que) no meio do caminho”).
Stih koji zauzima definitivnu centralnu poziciju u pesmi i jedini ne podleže nikakvoj vrsti ponavljanja, okružen je već pomenutim petim i sedmim stihom („u životu mojih umornih mrežnica.“) U originalnoj verziji na portugalskom, član koji se nalazi ispred reči „puta“ je određen („do caminho”) – u pitanju je ne bilo koji, već određeni, konkretan put, poznat pesniku. Ono što privlači pesnikovu pažnju duž tog puta, „u životu“ njegovog opažanja u kojem bujica raznovrsnih draži koje dolaze iz spoljašnjeg sveta čine njegove oči „umornim”, otupelim i nevoljnim, je najjednostavnija, najnenametljivija stvar koja se u svojoj prostoti prikazuje pesniku kao značajna. Ipak, iako se, po rečima jednog od kritičara, „Drummond battles constantly to see through appearances and analyze the extraordinary contained in the ordinary”(„Drumond se neprestano bori da prozre očigledno i da analizira neobično sadržano u običnom”)8Armstrong, str.83., samo je pesniku otkriven pun značaj takvog jednog događaja. Pesnikova potreba da svoju fascinaciju podeli sa drugima, sa onima koji njegovom subjektivnom svetu nemaju pristup, iskazuje se kroz pesmu, ali imanentna logika događaja ostaje razumljiva samo njemu. Mada Drumondova poezija često podvlači „a belief in the inner-sufficiency and even superiority of the self vis-à-vis the world”9Sternberg, str.57. („veru u samodovoljnost i čak superiornost sopstvenog bića u poređenju sa svetom”), mnogi kritičari su često potencirali dve osnovne protivrečnosti njegove poezije, u kojoj istovremeno postoji lična potreba pojedinca za povlačenjem iz sveta i potreba da se u tom istom svetu učestvuje:
If, on the one hand, there is the desire not to engage the self in this relationship, seeing it as ultimately meaningless and impossible, there is, on the other hand, the desire to be engaged in the world and to see the self as fulfilled insofar as it exists with and in the context of others […] (Ako, s jedne strane, postoji želja za neuključivanjem sebe u taj odnos, jer se isti vidi kao konačno besmislen i nemoguć, postoji, s druge strane, želja za učestvovanjem u svetu i viđenjem sebe ispunjenim sve dok postoji sa i u kontekstu drugih […])
Objekat od kojeg u Na sredini puta polazi pesnikova studija neobičnog u običnom je svakako kamen. Drumondova „pedra” može biti bilo šta, simbol bilo čega značajnog u nečijoj percepciji. Rekli smo da je Drumondovo rodno mesto grad u unutrašnjosti po imenu Itabira, a na lokalnom jeziku Guarani ità je reč za „stenu“ ili „metal“10Williams, str.81 , što bi moglo da objasni tematsko prisustvo kamena u njegovoj najpoznatijoj pesmi. Takođe, „Minas” u imenu države Minas Žerais se odnosi na rudnike, a narod iz tog kraja su mineiros, ili rudari. Nekoliko prevodilaca Drumondove poezije se u osvrtima na pesnikov život bave relevantnošću njegovog provincijskog porekla i ranog života, specifičnim crtama njegovog karaktera i temperamentom uslovljenim tim poreklom, i uticajima koji se daju prepoznati u njegom delu. Drumondov prevodilac Elizabet Bišop govori i njegovom rodnom kraju: „It is high, harsh, and rocky (and the rocks are full of minerals. Itabirito has one of the largest iron deposits in the world) and life is hard, narrow, religious, and often fanatical.”11Lombardi, str.159.[(„Visoko je, surovo, i stenovito (a stene su pune minerala. Itabirito ima jedne od najvećih naslaga gvožđa na svetu) i život je težak, skučen, religiozan, i često fanatičan.“). Ogoljeni i turobni realizam jednog takvog pejzaža čini se da ide ruku pod ruku sa teskobnom opsesijom Drumondove pesme; ipak, iz nje pulsira bogatstvo privatnih svetova u koje potpun pristup spolja ne postoji.
Neobično, čak dramatično predstavljanje navodno nesvakidašnjeg događaja i provokativna nedoslednost između lične hijerarhije onoga što se smatra važnim i onoga što bi se važnim smatralo u konvencionalnim okvirima, u ovoj pesmi se može posmatrati kao istraživanje koncepta spoljašnjeg i unutrašnjeg, studija izolacije posmatračevog privatnog viđenja sveta u odnosu na ono što bi se inače smatralo normalnim ili prihvatljivim. Pojedinac i njegovo mesto u (i izvan) društva, prividna trivijalnost koja protkana blagim cinizmom „neozbiljne” teme s jedne strane i vrlo ozbiljnog tona i atmosfere pesme s druge strane kamuflira unutrašnje bogatstvo značenja, varljiva jednostavnost forme koja za sobom u isto vreme povlači visoku hermetičnost i nedostupnost samo su neke u konglomeratu protivrečnosti koje se daju naći u Na kraju puta, ali i u celom Drumondovom delu. Simetrija višestrukih ponavljanja i variranja redosleda ponavljajućih stihova proizvodi atmosferu bezizlaznosti ljudske zazidanosti u svom unutrašnjem prostoru, ali i njegove večite težnje da uspešnom komunikacijom sa drugim iz tog prostora istupi.
Bibliografija:
1. “An Anthology of Twentieth-Century Brasilian Poetry”, edited, with Introduction, by Elisabeth Bishop and Emanuel Brasil. Wesleyan University Press. 1972.
2. Armstrong, Piers. Third World Literary Fortunes: Brazilian Culture and Its International Reception. Lewisburg: Bucknell University Press. 1999.
3. „Karlos Drumond de Andrade: Cvet i Mučnina“, urednik Petru Krdu, prevela Nina Marinović. Vršac: KOV. 2005.
4. Lombardi, Marilyn May. The Body and the Song: Elizabeth Bishop’s Poetics. Carbondale: Southern Illinois University Press. 1995.
5. Moser, Gerald M. Review: [untitled]. Hispania, Vol. 49, No. 4 (Dec., 1966), American Association of Teachers of Spanish and Portugues, p.894
6. Sternberg, Ricardo da Silveira Lobo. “The World within: Carlos Drummond de Andrade’s “Alguma Poesia””. Luso-Brazilian Review, Vol. 21, No. 2 (Winter, 1984), University of Wisconsin Press, p.57-69, < http://www.jstor.org/stable/3513499 >, 08/10/2011, 15:10
7. Williams, Frederick G. Review: [untitled]. Hispania, Vol. 68, No. 1 (Mar., 1985), American Association of Teachers of Spanish and Portuguese, p. 81-83 link, 08/10/2011, 15:36
8. Fotografija preuzeta sa web stranice link
Jovanka Kalaba: Rođena 1981., završila engleski jezik i književnost. Voli Foknera i kratke pesničke forme, zanima je primenjena lingvistika.